‘Het is een grote misvatting dat je jezelf gelukkig kunt maken’

Het is de ziekte van deze tijd. Hoewel het op veel fronten beter met de wereld gaat dan ooit, raken mensen bij bosjes opgebrand. Hebben last van een zeurend gevoel over werk, liefde, leven. Waar doe ik het eigenlijk voor? Is dit het nou? Er moet toch meer zijn dan dit?

Het zijn de tekenen van een zingevingscrisis, volgens de Amerikaanse schrijver David Brooks. „Mensen zitten vast in een definitie van succes waar ze niet blij van worden,” zegt hij via Skype vanuit Washington. „De krachten van het systeem duwen mensen in richtingen waar ze helemaal niet heen willen. Het individualisme is doorgeslagen, de eenzaamheid enorm. Een student van me op Yale zei laatst: ‘We zijn zó hongerig.’ Dat is wat het is: er is een spirituele honger waar veel te weinig mee gebeurt.”

Brooks (58) is al jaren een van de bestgelezen columnisten van The New York Times. Zijn stukken gaan vaak over moraliteit en zingeving, maar ook over de politiek. Hij is een uitgesproken Republikein maar vernietigend kritisch over Donald Trump. Hij schreef bestsellers over het belang van sociaal en moreel leven, zoals The Social Animal en The Road to Character. Hij geeft filosofische colleges aan Yale en is lid van denktank The Aspen Institute.

Zijn nieuwste boek, The Second Mountain, gaat over de twee bergen die vrijwel iedereen in zijn leven beklimt. De eerste berg draait om jezelf en om succes. Om doelen afvinken, scoren, winnen, reputatie, ego. Het is de berg die het lekker doet op sociale media, en ons op veel scholen en universiteiten wordt voorgespiegeld.

Maar op het moment dat je bovenop die eerste berg staat, bekruipt je dat zeurende gevoel van leegte. De tweede berg komt daarna: die draait om anderen, niet om jezelf. Om zingeving, het nastreven van een betekenisvol leven. Het jammere is alleen dat je vaak pas op de tweede berg komt na een diep dal.

Brooks zat zes jaar geleden in dat dal: zijn huwelijk liep na 27 jaar op de klippen. „Elke scheiding voelt als falen maar al helemaal voor mij: ik preek al jaren over het goede leven. Onze scheiding voelde als een diepe vernedering.”

Hij beschrijft hoe hij jarenlang vriendschappen verwaarloosde omdat hij altijd druk was met werk. „Ik vond tijd belangrijker dan mensen, efficiëntie belangrijker dan diepe relaties.”

De bodem bereikte hij in het appartement waar hij na de scheiding was gaan wonen. „Ik was ongeworteld, eenzaam, verstrooid. Ik leefde in een huis waar ik nooit kookte, waar ik nooit gasten ontving. In de keukenlades zaten alleen post-its en kantoorartikelen. Het voelde als een soort permanente dronkenschap: alles was instabiel.” Details over zijn scheiding geeft Brooks niet: „Dat heb ik met mijn ex afgesproken”. Inmiddels is hij getrouwd met een andere vrouw.

Wat heeft u van die periode geleerd over wat een goed leven is?

„Dat je niet de hele tijd moet proberen het stuur in handen te houden en alles te plannen. Het leven draait erom om in staat te zijn de controle op te geven, jezelf beschikbaar te maken voor anderen. Het draait om diepe verbintenissen met andere mensen, commitments. Leven is een kwalitatieve opgave, geen kwantitatieve.

„In een goed leven heb je geen huwelijk dat erom draait wat jij eruit haalt, maar een huwelijk waarin je leeft en sterft voor elkaar. Je jaagt geen carrière na maar volgt een diepe professionele roeping om een probleem op te lossen voor anderen. Je hebt niet zomaar meninkjes maar onderschrijft een coherente levensfilosofie of religie. Je woont niet zomaar ergens, maar je helpt om de wijk waarin je leeft sterker te maken.”

U zet zich fel af tegen het streven naar geluk, onafhankelijkheid en persoonlijke vrijheid in het leven. Waarom?

„Het is een grote misvatting dat je jezelf gelukkig kunt maken, dat geluk een individueel ding is. Als ik maar 8 kilo afval, of heel goed word in yoga, of nog één werksuccesje boek, dan word ik echt gelukkig. Als je diep nadenkt over je eigen leven, dan zie je dat je het meest blij was op de momenten waarop je juist totaal afhankelijk was van anderen, en anderen van jou. Waarop je vreugde ervoer, niet geluk.”

Wat is het verschil?

„Het goede leven draait niet om geluk, maar om vreugde: momenten van intense gedeelde ervaringen met anderen. Het idee dat het leven een individuele tocht is, die jijzelf uitzoekt, die je brengt naar een soort heilige graal: dat is een gevaarlijke misvatting.”

Die individuele zoektocht heeft ook veel welvaart en emancipatie gebracht, toch?

„Ik ben ook niet tegen politieke vrijheid. Er is altijd een balans tussen het zelf en de maatschappij. In sommige fases van de geschiedenis wordt de druk van de groep zo groot dat het individu wordt verpletterd. Dan moeten mensen losbreken.

„Maar nu is het zelf opgeblazen en het collectief te zwak. Het resultaat is een crisis in solidariteit. De centrale problemen van deze tijd komen uit deze crisis: eenzaamheid, groeiend onderling wantrouwen, polarisering, tribalisme, een spirituele crisis veroorzaakt door het verliezen van een gedeeld doel. Mensen gaan daardoor denken dat een succesvol leven meer waard is dan een minder succesvol leven: de perfecte manier om je samenleving uit elkaar te scheuren.”

Er zijn volgens Brooks verschillende bronnen van verlangen die elkaar afwisselen in individuen, en de samenleving. „De ene bron is het ego, dat schreeuwt: kijk naar mij, merk mij op! De andere bron is het hart, dat roept: hou van mij, en: ik wil van jou houden! En dan heb je nog de ziel, die verlangt om onderdeel te zijn van een groter verhaal. Soms laat je je te veel meeslepen door het ego, en dan is het nodig om die andere bronnen aan te boren.”

Makkelijker gezegd dan gedaan.

„Dat kun je wel zeggen ja. Ook voor mijzelf. Ik heb net dit boek geschreven over hoe carrièresucces niet belangrijk is, en ik zit toch elke dag even te checken wat mijn Amazon-ranking is. Je wordt er altijd weer ingezogen, die competitieve verlangens van het ego.

„Het is constant verleidelijk om een perfect Instagram-leventje te leiden. Chic lunchen, een mooie vakantie, alles meteen online delen. Maar dat leidt tot niets. Ikzelf heb soms ook in één weekend vier brunches en borrels, die ik allemaal aan het einde van de dag alweer bijna ben vergeten. De grote verleiding van het leven is dat je de hele tijd vermakelijke dingen doet die niets te betekenen hebben, die je zó weer bent vergeten.”

Hoe voorkom je dat: hoe ga je diepe verbintenissen aan?

„Een diepe verbintenis is niet iets wat je uitkiest zoals een appel in de supermarkt. Je wordt erdoor geroepen, gegrepen. Maar dat kun je wel opzoeken. Ik sprak met een jonge man, die zich afvroeg wat hij aan moest met zijn leven. Hij wilde bij een bank of een consultancyfirma werken, maar bedacht zich. Hij zei: ‘Ik wil zijn waar de echte problemen zijn’. Als je jezelf altijd afschermt van de problemen van de maatschappij, dan word je er ook nooit door gegrepen of geroepen. Hij werd leraar in New Orleans, ineens omringd door problemen van arme mensen. Nu is hij gecommitteerd aan onderwijs voor de armen.”

Veel van wat u aanraadt draait om het opgeven van controle, het afhankelijker worden van anderen. Dat is nogal wat in een samenleving waarin iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen leven.

„Vergelijk het met verliefd worden op iemand. Dan stel je jezelf ook helemaal open, ook voor een totaal nieuw soort pijn. Maar je moet er wel voor wíllen openstaan. Veel mensen vluchten bij de eerste hint van emotionele kwetsbaarheid. Dat komt denk ik ook door sociale media waar mensen allemaal verschillende ideale versies van zichzelf presenteren die geen van alle de échte zijn. Eerlijkheid wordt afgestraft door de meute. Mensen durven niet meer kwetsbaar te zijn. Dat isoleert mensen alleen maar verder van elkaar. Je moet proberen te leven met je hart wijd open.”

Kent u zelf mensen wie dit lukt?

„ Ik werk samen met de beroemde muzikant Yo-Yo Ma. Hij bekijkt bijna iedereen die hij ontmoet alsof die de allereerste mens is die hij ooit heeft gezien, alsof het een wonder is dat dit fantastische wezen bestaat. Je ziet de vreugde in zijn gezicht, en je ziet hoe geweldig mensen erop reageren en hoe snel hij dus diepe verbindingen aangaat. Muzikanten hebben dit vaker: je ziet het als ze optreden. Ze zijn emotioneel totaal transparant. Ze gaan er helemaal in op, iedereen ziet wat ze voelen en doormaken.”

Dit soort adviezen kan ook ontmoedigen. Niet iedereen is zo open en charismatisch als Yo-Yo Ma. Sommige huwelijken werken gewoon niet. Soms moet je werk doen dat niet je roeping is. Wat als je wel diepere verbintenissen wilt maar het niet lukt? Wat als je nooit door iets hogers bent gegrepen?

„Ik heb daar bij het schrijven van het boek ook mee geworsteld. Als je een ideaal toont zullen mensen zeggen: dat lukt me nooit! En al helemaal aangezien het mijzelf niet eens altijd goed lukt mijn eigen adviezen te volgen. Maar de basis van leren is een ideaal laten zien. Mensen willen vooral geïnspireerd worden door goede voorbeelden. Ook als we niet perfect naar het voorbeeld kunnen leven, kan het ons toch een stukje de goede kant op sturen.”

Is het dal tussen de twee bergen die u beschrijft te vermijden?

„Ik denk het niet. Er komt altijd een keer een crisis waardoor je anders tegen het leven zult aankijken. Wat goed kan helpen om de pijn van het dal te verzachten: agressief vriendschap nastreven. Je kunt niet te veel investeren in vriendschappen. Je kunt altijd degene zijn die mensen uitnodigt en attent is.”

Lees ook: ‘Generatie Z’ gaat door, door, door

Het valt op hoeveel jonge mensen worstelen met levensvragen. Is er volgens u een verschil tussen generaties?

„Het is tegenwoordig opvallend moeilijk om twintiger te zijn. Vroeger kon je na een studie uit een stuk of vier beroepen kiezen, nu kun je een miljoen dingen doen, alle even uniek. Nu moeten jongeren hun eigen identiteiten kiezen, qua werk, persoonlijkheid, in de liefde, zelfs wat betreft gender. Er is meer vrijheid dan ooit maar ook meer trauma.

„Het is goed mogelijk dat jonge mensen hun midlifecrisis al rond hun dertigste krijgen. Ze hebben vaker dan vroeger heftige crisiservaringen, depressies, burn-outs, een gevoel van op drift zijn. Maar dat kan er ook voor zorgen dat ze eerder nadenken over de wezenlijke vragen.”

Wat is de belangrijkste levensvraag volgens u?

„Het draait in leven niet om de vraag: wie ben ik, maar ván wie ben ik? Denk aan de momenten in je leven waarop je het meest voelde dat je leefde, waarop je de beste versie van jezelf was. Dat waren waarschijnlijk momenten dat je samenwerkte met anderen aan een of ander ideaal dat groter was dan jezelf. Dat waren de momenten waarop je ego zijn greep verloor. Die plotselinge stoot energie die vrijkomt als je eventjes bevrijd wordt van het zelfzuchtige bestaan. Het leven wordt dan in één klap gedrevener en voelt meteen meer als het geschenk dat het is.”