Linkse held van nu is jong, vrouw en activistisch

‘Als ik mensen op een brand wijs, moeten ze zich niet op mij concentreren maar op die brand.” Bijna wanhopig probeerde de 16-jarige Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg vorige week te ‘verdwijnen’. Ze was op een conferentie van de ‘Fridays for Future’-beweging van scholieren uit de hele wereld, die sinds 2018 haar voorbeeld volgen om op vrijdag niet naar school te gaan maar te demonstreren voor het klimaat. Thunberg probeerde zich in Lausanne te gedragen zoals de 450 andere deelnemers. Ze zat tussen hen. Deed workshops met hen. At veganistisch met hen. Ze probeerde de aandacht op de beweging te vestigen, niet op zichzelf. Maar journalisten filmden en ondervroegen alleen haar. Bij een podiumdiscussie met een oud-minister en een Nobelprijswinnaar kreeg zij de vragen. De enige die lang werd geïnterviewd op de Zwitserse televisie, was Greta.

Greta Thunberg is voor velen een ster. Ook andere jonge vrouwelijke activisten, kinderen soms nog, worden als helden vereerd. Ze zijn even idealistisch, energiek en onverschrokken als Greta. Scheepskapitein Carola Rackete, die zich de toorn van Italiaanse politici op de hals haalde door vluchtelingen uit de zee te halen. Malala Yousafzai, de Pakistaanse activiste voor gelijke kansen in het onderwijs, die een aanslag van de Taliban op school overleefde en later de Nobelprijs won. Megan Rapinoe, de Amerikaanse voetbalster die bij voorbaat al weigerde het wereldkampioenschap met president Trump in het „fucking White House” te vieren. De 19-jarige Emma González, die na een schietpartij op een school in Florida waarbij zeventien scholieren overleden, een van de kopstukken werd van de lobby voor strengere wapenwetten. Olga Misik, de 16-jarige die onlangs tijdens een demonstratie van de Russische oppositie de oproerpolitie tot staan bracht door in kogelvrij vest op straat te gaan zitten en uit de grondwet voor te lezen.

Lees ook: De consument ruilt biefstuk niet zomaar in voor bonen

Al deze boegbeelden zijn anders. Maar wat ze gemeen hebben is dat ze, elk op hun eigen terrein, simpel en helder formuleren hoe de wereld op een ‘linkse’ manier problemen kan oplossen. Hun oplossingen staan haaks op beleid dat regeringen propageren. Politici zeggen vaak dat er geen simpele oplossingen zijn. Zij wijzen op de complexiteit van een geglobaliseerde wereld. ‘Beleid’, dat is vaak een serie moeilijk traceerbare compromissen die sterk afwijken van de slogans waarmee politici campagne voeren. Burgers zien vooral stilstand. Maar als ze dat aankaarten, horen ze woorden in de trant van de beroemde slogan van de Britse oud-premier Margaret Thatcher: „There is no alternative.”

Greta Thunberg verwoordt die desillusie als geen ander. Dat is een van de redenen dat ze bij velen een snaar raakt. En dat ze politiek echt invloed heeft. Haar boodschap is simpel: iedereen heeft het steeds over het klimaat, maar niemand doet iets. Haar credo is: „Share my panic”, en kom eindelijk in actie. In heel Europa worden gevestigde politieke partijen nu groener. Mede door Greta’s toedoen is „vliegschaamte” een begrip.

Maar ze oogst ook veel kritiek. Op sociale media wordt ze belachelijk gemaakt. Mensen noemen haar verwend, manipulatief en ziek. De invloedrijke Australische columnist Andrew Bolt typeerde haar laatst als „deeply disturbed”. Anderen vinden haar populistisch, omdat ze extreme emoties oproept om politieke veranderingen te bewerkstelligen.

Moralisme

Net als andere jonge, linkse, vrouwelijke activisten verwerpt Greta Thunberg het ultra-pragmatisme van een politieke klasse die er niet in slaagt veranderingen door te voeren waarvan velen beseffen dat ze nodig zijn. Zij slaan terug met idealisme. Met moralisme. Ze prediken dat idealisme en moralisme niet alleen, maar belichamen het ook. Ze zijn het boegbeeld geworden van de kwesties die ze aankaarten.

Afgelopen decennia dachten we dat we geen helden meer nodig hadden, zei de Berlijnse hoogleraar ethiek Arnd Pollmann op de Duitse radio. Maar daar komen we van terug. De politiek wordt beheerst door middelmatige politici. Door schipperaars. Parlementariërs zijn er niet meer om de wensen van de achterban te verdedigen, zoals vroeger. Parlementariërs van regeringspartijen houden vooral de regering uit de wind, en die van de oppositie bestoken de regering omdat ze zélf willen regeren. Sommigen lijken vooral voor hun eigen gewin te gaan. Mede daardoor wantrouwen burgers veel politici, en zoeken ze weer helden. Helden van buíten de politiek.

Greta en de anderen zijn de tegenpool van huidige politici: zij zijn outsider, jong, en vrouw. Ze onderscheiden zich door morele integriteit, zijn zelfverzekerd en gaan recht op hun doel af. Volgens Pollmann zijn ze „een beetje zoals Antigone die stiekem toch haar broer begroef, al dreigde koning Kreon met de doodsstraf als ze het zou doen.”

Deze jonge vrouwen staan symbool voor een diep verlangen naar andere politiek. Men zegt wel eens dat hun generatie – tieners, twintigers, dertigers – materialistisch is. Ze groeiden in relatieve welstand op. Met vakanties, vliegreizen, gezondheidszorg voor allen. „Maar juist daarom”, zegt macrosocioloog Heinz Bude van de universiteit van Kassel, „snakt deze generatie weer naar een wereldbeeld. Naar echte politiek. Jongeren willen weg van het pragmatisme van onze bestuurders. Het neoliberale verhaal dat alles een ‘keus’ is, en dat succes afhankelijk is van wat je er zelf van maakt, bevredigt hen niet meer. Ze zoeken betekenis. Emoties. En Begriffe: concepten van de wereld.”

Echte leiders

Jongeren willen geen breder verhaal, preciseert Bude, maar een bredere waarheid. Een verhaal is public relations. Waarheid is echt. Bude zegt dat zijn studenten het werk van Albert Camus weer lezen, en andere boeken die gaan over solidariteit en de plaats van het ‘ik’ in het grotere geheel. Afgelopen decennia stonden in het teken van de individualisering. Nu lijkt er een kentering gaande.

Echte leiders, mensen met natuurlijk gezag, zijn er daarnaast weinig. Leiders die een deur open kunnen doen en ons voorgaan naar iets nieuws. Nelson Mandela deed dat. En Winston Churchill, die een hele natie inspireerde met „We shall fight on the beaches”. Of de Duitse kanselier Willy Brandt, die met een knieval voor de doden van het getto van Warschau in december 1970 Europa tot tranen toe bewoog. In een tijd zonder echte autoriteiten zitten wij opgescheept met pseudo-autoriteiten. Met de clowneske Boris Johnson en Donald Trump, die leugens verkopen en vooral bezig zijn voor zichzelf en een kleine kliek. Daarnaast zijn er overal pragmatici en managers aan de macht, zoals Mark Rutte, die vindt dat je voor politieke vergezichten naar de oogarts moet.

De nieuwe generatie wíl juist vergezichten. Amerika en China voeren een handelsoorlog die Europa kan meesleuren. De naoorlogse orde wankelt. De aarde warmt pijlsnel op. En veel politici zeggen: sorry, geen vergezichten. Op rechts proberen mensen als Steve Bannon, Viktor Orbán of Marion Maréchal een nationaal-sociaal antwoord te formuleren. Maar gevestigd links en het politieke midden hebben nog geen antwoord. Ook daarom vallen zoveel jongeren, en ook ouderen, voor vrouwen als Carola Rackete of Greta Thunberg. De enige prominente linkse activiste die ook politica is, is de Amerikaanse Democraat Alexandria Ocasio-Cortez. Zij zit ín het politieke systeem, maar schopt er tegenaan als een outsider. Ze heeft contact met Greta Thunberg, en zorgt dat de media dat weten. Ocasio-Cortez trekt haar partij naar links. Clips van haar interventies worden wereldwijd miljoenen keren gedeeld: ‘AOC’ die farmaceuten bekritiseert over torenhoge prijzen van medicijnen, die de president de les leest over de rechtsstaat, enzovoort. Net als de andere vrouwelijke boegbeelden springt zij met glasheldere, moedige betogen in een diep ideologisch gat.

Op hun manier doen deze vrouwen allen een beetje een deur open, zoals Churchill destijds. Of zoals Paus Johannes Paulus II, die met zijn uitspraak „Wees niet bang!” in Polen in 1979 miljoenen inspireerde om hun lot in eigen hand te nemen – en zo mede de weg plaveide naar de revoluties van 1989.

Vrouwelijke onschuld

Waarom zijn de nieuwe helden vrouwen, geen mannen? De feministische filosoof Svenja Flasspöhler zei tegen Die Zeit dat de dagen van het patriarchaat eindelijk geteld lijken: mannen hebben er een zooitje van gemaakt, tijd voor de andere sekse. Voor het eerst treden vrouwen volgens haar „autonoom” op, en zijn ze niet meer passief en volgend. Anderen associëren de jonge activistes met vrouwelijke onschuld. Ze zijn ‘clean’, in de zin dat ze nog niet in stadsbesturen of toezichtsraden hebben gezeten, of door lobbyisten zijn bewerkt. Weer anderen wijzen op de ‘softe’ onderwerpen die deze vrouwen op het schild hebben gehesen: Ocasio-Cortez strijdt voor sociale gerechtigheid, Greta Thunberg voor het klimaat, Gonzalez voor strengere wapenwetten, Rackete voor mensenrechten. Geen thema’s voor macho’s.

Socioloog Bude ziet nog iets: deze jonge heldinnen zijn ook dochters. Volgens hem zijn de vaders áchter hen minstens zo interessant. „Die willen niet alleen dat zij vooruit komen en dokter of advocaat worden – nee, ze willen dat ze de wereld verbeteren.” Malala’s vader, Ziauddin Yousafzai, geeft interviews over gelijke kansen en het eind van het patriarchaat – zíjn thema al vóór zijn dochter werd neergeschoten. „Geloof in uw kinderen”, zei hij op Vaderdag op de Amerikaanse tv. Ook Svante Thunberg pusht zijn dochter niet, maar helpt haar zoveel hij kan. Volgens Bude „willen deze vaders dat hun dochters een soort Hannah Arendts worden. Een morele autoriteit. Het geweten van de wereld.”

Nieuwe politiek

Niemand kan nog de vraag beantwoorden of deze jonge vrouwen, die nu zovelen inspireren en met zoveel succes de tekortkomingen van de huidige politiek blootleggen, ons ook echt naar een nieuw soort politiek kunnen voeren. Ze hebben ontegenzeggenlijk enorme invloed. Ze trekken de politiek hun kant op, in Europa en Amerika. Ze tonen dat er wél een alternatief is voor het neoliberalisme en voor ‘doormodderen’.

Maar een nieuw soort politiek? Heinz Bude ziet hen meer als overgangsfiguren. Gangmakers. Ze stellen de goede vragen, zegt hij, maar geven niet de bredere conceptuele wereldvisie die veel burgers verlangen. „Met een slogan als ‘Share my panic’, zet Greta Thunberg zeker iets in gang. Dit geeft velen hoop, maar geen dieper houvast. Om de basis voor een nieuwe politiek te leggen, is meer nodig.”

De Weense filosoof Konrad Paul Liessmann is een fan van Thunberg, Rackete en de anderen. De manier waarop zij de kussens opschudden, vindt hij mooi. En omwentelingen beginnen vaak met de jeugd. Kijk naar de bevlogen generatie van ’68. Maar „wie op de jeugd bouwt”, schreef hij in de Neue Zürcher Zeitung, „bouwt ook op zand. Om de simpele reden dat niets zo snel vervliegt als de jeugd.”

Ook notoire klimaatzondaars dachten in hun jonge jaren dat ze de wereld konden verbeteren. Veel idealisten van ’68 zijn nu managers in grijze pakken. Dat is geen cynische constatering, integendeel, zegt Liessmann: „De jeugd heeft per definitie de toekomst. Daarom geloven we altijd in haar. Maar daarom stelt ze ons ook altijd weer teleur.”