Hoe Rusland het Noordpoolgebied langzaam ontgint

‘Kijk”, zegt Ivan Semenichin. „Een zeehond.” Een donkere snuit steekt uit het spiegelgladde water van de baai, hooguit een paar meter van ons vandaan. De zeehond heeft ons gezien, maar hij lijkt niet erg onder de indruk van de twee mannen op het strandje. Er zwemmen hier ook pelsrobben, vertelt Semenichin. Even buitengaats liggen de trekroutes van de bultrug, immer op zoek naar krill.

Teriberka, drie graden boven de poolcirkel: de enige plek in Rusland waar je de Barentszzee kunt bereiken over de weg, als je daar tenminste van een weg kunt spreken. De laatste twintig kilometer door de toendra zijn een optelsom van modder, stenen en diepe kuilen. Het vissersdorp ligt in de zanderige monding van de rivier, waar hoge rotsen enige beschutting bieden voor de poolwind, die om je oren huilt en je wangen geselt met motregen. Ivan Semenichin, die hier al zijn hele leven woont, grijnst. „Als het echt waait kun je hier nauwelijks rechtop staan.”

In 2013 zocht regisseur Andrej Zvjagintsev een locatie voor zijn film Leviathan, een sociaal drama in de door corruptie geteisterde Russische provincie. „Een afgelegen plek”, zegt Ivan Semenichin: „Een plek in verval.” Bij de betonnen brug liet de regisseur het houten huis neerzetten dat aan het einde van de film in opdracht van de gouverneur wordt gesloopt, als het huwelijk van Sergej en Lilia ten gronde is gegaan, hij is opgepakt en zij zich van de kliffen heeft gestort. Leviathan werd bekroond op het filmfestival van Venetië en werd genomineerd voor een Oscar.

Drie pensions

Sinds de film komen er „massa’s toeristen” naar Teriberka, vertelt Semenichin. Dat klinkt wat overdreven, maar inderdaad: het vissersdorp telt nu drie pensions, en op het zompige weiland staat een camper tussen een handvol tentjes. Bij het scheepskerkhof schildert een meisje in regenkleding aquarellen. In het dorp is iemand een ambachtelijke brouwerij begonnen, met een houten drinklokaaltje waar Semenichin ook graag komt.

Leviathan was de eerste grote omwenteling voor Teriberka, zegt hij. De tweede is de verandering van het klimaat. Vandaag is het misschien een graad of acht, maar volgens Semenichin werd hier vorig jaar juli voor het eerst een temperatuur van 30 graden in de schaduw genoteerd. Het houten strandpaviljoen in aanbouw ziet er ineens een stuk minder belachelijk uit. Teriberka aan Zee zal verder worden opgestoten in de vaart der volkeren als de regio Moermansk hier een containterterminal neerzet, bedoeld voor de overslag van goederen naar China. Ivan Semenichin zou dat toejuichen: „Een overslag betekent arbeidsplaatsen.”

Ruim eenderde van Rusland ligt boven de poolcirkel, en dat Noordpoolgebied wordt stap voor stap ontgonnen. Nu de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt en het ijs wijkt, worden de kusten voor Siberië bevaarbaar en wordt het exploiteren van enorme reserves aan gas en delfstoffen boven de poolcirkel rendabel.

Voor de Russische regering is het Noordpoolgebied een topprioriteit – niet alleen economisch, maar ook militair.

Al in de elfde eeuw navigeerden Russische handelaren door de Arctische wateren ten noorden van Rusland. In de zestiende eeuw zochten Britten en Hollanders naar een route om de ‘Noord’ naar China. Pas in de twintigste eeuw werd een doorvaart – met ijsbrekers – een realiteit. Nu de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt en het poolijs smelt, lijkt de oude droom van een Noordelijke Zeeroute naar Azië realiteit te kunnen worden. Volgens recent onderzoek van de U.S. National Snow and Ice Data Center is de hoeveelheid zeeijs in de afgelopen veertig jaar met 30 procent afgenomen. Volgens sommige experts kan de Noordelijke IJszee in 2035 in de zomer geheel ijsvrij zijn geworden.

Al in de elfde eeuw navigeerden Russische handelaren door de Arctische wateren

Dat is slecht nieuws voor de ijsbeer, maar economisch biedt het perspectieven. De Noordoostpassage is korter dan de route door het Suez-kanaal: een schip dat uit Rotterdam vertrekt is tien dagen sneller in Seoul als het via het Noordpoolgebied vaart. In 2009 voeren twee vrachtschepen van het Duitse Beluga-shipping als eerste om de Noord – nog begeleid door een ijsbreker. Het jaar daarop maakten 34 schepen de tocht.

In de afgelopen jaren is het tonnage dat via de Noordoostpassage werd vervoerd langzaam gestegen. Het Russische mijnbedrijf Nornickel vervoert ertsen met een eigen vloot aan ijsbestendige vrachtschepen. Op het noordelijke schiereiland Jamal wordt sinds 2013 lng gewonnen, en het vloeibare gas gaat niet alleen naar West-Europa, maar ook naar Azië. Er zijn plannen voor het ontginnen van het tegenovergelegen Gyda-schiereiland. De opwarming van de aarde, veroorzaakt door het gebruik van olie en gas, stimuleert de winning van nóg meer fossiele brandstoffen.

Noordelijke Zeeroute

Maar de ontwikkeling gaat langzaam. In 2024, zo heeft president Poetin bepaald, moet het tonnage over de Noordelijke Zeeroute zijn gestegen tot 80 miljoen ton, maar in 2018 werd er slechts 18 miljoen ton vervoerd. Ter vergelijking: het Suez-kanaal handelt een dergelijk tonnage af in minder dan vier dagen. Ondanks de opwarming van de aarde blijft drijfijs op de route een probleem. De zeeroute langs de Siberische kust is bovendien ondiep (minder dan twintig meter op sommige plaatsen) en er is nauwelijks enige infrastructuur langs de veertienduizend kilometer tussen Moermansk en de Beringstraat.

De Deense rederij Maersk stuurde vorig jaar een containerschip over de Noordelijke Zeeroute, maar de Denen lieten ook weten er nog niet van overtuigd te zijn dat de route economisch rendabel is. Het Russische visioen van een drukbevaren zeecorridor langs Siberië is voorlopig niet meer dan een fata morgana.

Moermansk (300.000 inwoners) is de grootste stad ter wereld boven de poolcirkel en Ruslands uitvalsbasis voor het Noordpoolgebied.

De stad in de baai van Kola ontleent zijn bestaansrecht aan de ijsvrije haven en de ongehinderde doorgang naar het open water van de Atlantische Oceaan. Verderop, in de diepe fjorden richting de Noorse grens, ankeren de kernonderzeeërs van de Russische Noordelijke Vloot.

In de haven van Moermansk laden hijskranen kolen. Het centrum is een typische Sovjetcombinatie van brede lege straten en stalinistische façades, maar het enorme hotel op het plein is nieuw, en vandaag is er geen kamer meer te krijgen. Morgen vertrekken honderden toeristen voor een luxe cruise (à 30.000 dollar) naar de Noordpool – niet op een cruiseschip, maar op een nucleaire ijsbreker van staatsatoombedrijf Rosatom.

Rusland is het enige land ter wereld dat beschikt over ijsbrekers die nucleair worden voortgedreven. Op dit moment heeft ‘Atomflot’ vier schepen, maar dat aantal zal in de komende jaren worden uitgebreid. Afgelopen mei was in Sint-Petersburg de tewaterlating van de ‘Oeral’, met 173 meter lengte de grootste en krachtigste ijsbreker die ooit is gebouwd. Op termijn moet Rusland beschikken over 9 atoomijsbrekers, zo heeft president Poetin verordonneerd.

IJsbrekers

De ijsbrekers zijn cruciaal voor het openhouden van de Noordelijke Zeeroute – en niet alleen voor vrachtschepen. In de afgelopen jaren heeft Rusland oude Sovjetbases in het poolgebied weer in gebruik genomen. Tijdens de Koude Oorlog was de Atlantische Oceaan het operatiegebied van de Noordelijke Vloot, maar nu is het verdedigen van de Noordelijke IJszee de hoofdtaak geworden van de Russische marine.

Rusland claimt al het territorium tot aan de pool, 45 procent van het Noordpoolgebied. In 2007 werd een grootschalige wetenschappelijke expeditie opgetuigd die moest aantonen dat het Lomonosov-rif over de Noordpool een extensie is van het Euraziatische continent – Russisch grondgebied dus. Een mini-onderzeeër daalde af naar een diepte van meer dan vier kilometer en plaatste een vlag van titanium op de zeebodem. Hoewel de Noordelijke Zeeroute door internationale wateren loopt, verbiedt de Russische Federatie de passage van oorlogbodems zonder toestemming van Moskou. Het Russische parlement nam een motie aan waarin werd bepaald dat alle schepen op de route van Russische makelij moeten zijn.

Het zijn de ijsbrekers van Atomflot die de Russische aanspraken kracht bij kunnen zetten.

Vorig jaar werd staatsatoombedrijf Rosatom aangewezen als beheerder van de Noordelijke Zeeroute. Maar op het zwaar beveiligde haventerrein van Atomflot in Moermansk is het niet de bedoeling dat we onze aandacht vestigen op de ijsbreker ‘Sovjet-Unie’ aan de kade, die wordt geladen met uranium door bevoorradingsschip ‘Lotta’. De beveiliger van Rosatom drentelt zenuwachtig om ons heen. „Niet daar filmen. Hier blijven.”

Rosatom heeft de internationale pers uitgenodigd voor een ander project: een drijvende kerncentrale. De Akademik Lomonosov ziet er op het eerste gezicht uit als een groot schip. Maar de schuit kan niet varen, want hij heeft geen motoren. Wel aan boord: twee nucleaire reactoren en twee stoomturbines, waarmee de Akademik Lomonosov 70 megawatt aan elektriciteit kan opwekken. De drijvende kerncentrale kan afgelegen gebieden van stroom voorzien. Volgens Rosatom is er internationale belangstelling voor het project – het staatsatoombedrijf heeft de ambitie om een exporteur te worden van nucleaire technologie.

De reactoren zijn al in bedrijf; nog deze maand zal de Akademik Lomonosov worden versleept naar Pevek in het verre Tsjoekotka, één van de meest afgelegen nederzettingen op aarde. Ingenieur Vladimir Iriminkoe is opgewonden over dat vooruitzicht: „Het voelt alsof je een raket naar de ruimte lanceert.”

Boom town Pevek

De Akademik Lomonosov is het logistieke antwoord op de problemen die verbonden zijn aan de ontwikkeling van het Noordpoolgebied. Het verre Pevek moet niet alleen een belangrijk steunpunt worden van de Noordelijke Zeeroute, in de komende jaren zal het winnen van goud en andere delfstoffen in Noordoost-Siberië worden uitgebreid. Tegelijkertijd zal de afgelegen kerncentrale in het afgelegen Bilibino worden gesloten. Zonder de drijvende kerncentrale zou boom town Pevek zonder elektriciteit komen te zitten.

Milieu-organisaties bekritiseren het project – Greenpeace omschreef de Akademik Lomonosov als een ‘drijvend Tserjnobyl’. Maar Andrej Zolotkov, coördinator van de Noorse natuuroganisatie Bellona, vindt de risico’s te overzien. Zolotkov kan het weten, want hij werkte 35 jaar voor Atomflot. De kritiek van de milieudeskundige is een andere: de Akademik Lomonosov is een duur en nutteloos project. Het visioen van olieplatforms in de Noordelijke IJszee is een schrikbeeld, denkt Zolotkov. Hij wijst op de kaart: tussen Moermansk en Nova Zembla ligt het Sjtokmanveld: een van de grootste gasvelden ter wereld. Gazprom wil het veld ontginnen, maar de olieprijs daalde en plannen zijn nog altijd niet gerealiseerd. „Het is gewoon te duur”, zegt Zolotkov. „Ik denk niet dat u de exploitatie van het Arctische continentale plat nog gaat meemaken.”

Lees ookRusland ruikt kansen in artisch gebied