Gambia leert over zijn gruweljaren onder Yahya Jammeh

Gambianen zitten al maanden gekluisterd aan hun tv-scherm. Ook via de radio en het internet horen ze iedere dag getuigenissen over moord en verkrachting onder Yahya Jammeh, de megalomane ex-president die hun kleine Afrikaanse land van 1994 tot 2017 leidde. De schokkendste onthullingen: Jammeh gaf zijn doodseskader Junglers opdracht migranten te executeren, hij legde een journalist met geweld het zwijgen op en verkrachtte een Miss Gambia.

Sinds begin 2019 tekent een Waarheids-, Verzoenings-, en Reparatie Commissie in hoofdstad Banjul tientallen getuigenissen op van slachtoffers en moordenaars. „Het proces is tot nu toe professioneel, voor iedereen openbaar en geloofwaardig”, oordeelt Thijs Bouwknegt, onderzoeker bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocide Studies in Nederland. „Na wreedheden in Liberia of Ivoorkust brachten waarheidscommissies er weinig soelaas. De sessies waren vaak een façade van gemanipuleerde en gecensureerde verklaringen. Dat is niet het geval in Gambia.”

Daarom is deze commissie mogelijk een alternatief voor het meer afstandelijke en formalistische Internationaal Strafhof (ICC), zegt hij. „Een voorbeeld van hoe Afrika zelf vermeende criminele politici zou kunnen berechten.”

Jammeh de showman

Gambia, het kleinste land van het vasteland van Afrika, was onder Jammeh toneel van grove mensenrechtenschendingen. Hij was een showman die er prat opging hiv-patiënten te kunnen genezen. Hij vestigde een systeem van repressie en corruptie dat het dagelijks leven domineerde. Politie, geheime dienst en zijn Junglers stonden boven de wet.

Toen Jammeh in 1994 als 29-jarige soldaat met een groepje medestanders in het leger de macht greep, stond er nog geen duizend dollar op zijn rekening. Na een 22 jaar lange dictatuur waaronder honderden, mogelijk duizenden tegenstanders ‘verdwenen’, was hij de grootste aandeelhouder van ’s lands economie. Door zijn onconventionele gedrag had hij zóveel West-Afrikaanse leiders tegen het hoofd gestoten, dat hij begin 2017 onder druk van een regionale interventiemacht naar Equatoriaal-Guinea moest vluchten.

De daders, die in opdracht handelden van Jammeh, slaan voor de commissie geen detail over. Zoals toen crica vijftig Ghanezen en andere West-Afrikaanse migranten in Gambia strandden. Jammeh vermoedde dat zij een invasiemacht vormden die hem wilde afzetten en gaf opdracht ze te doden. „Een van de migranten haalde nog een biljet van 100 dollar uit zijn zak en smeekte ons: ‘Hier, neem het aan, ik heb er toch niets meer aan’”, vertelde ex-Jungler Omar Jallow. „Ik nam het geld aan en gaf hem het recht nog één keer te bidden. Maar mijn collega was het daar niet mee eens en schoot hem in zijn rug toen hij knielde voor zijn laatste gebed.”

Jallow nam ook deel aan ‘Operatie Magic Pen’, de moord op de gelauwerde journalist Deyda Hydara. De president noemde journalisten ‘de bastaardzonen van Afrika’. „Een van Jammehs naaste medewerkers vertelde ons dat ons doelwit een magische pen was. We vertrokken in een auto vanaf het huis van de president, die tijdens de operatie contact met ons hield.” Ze executeerden hem op straat in zijn auto en kregen een „met dollars gevulde enveloppe van de president”.

Hoofdaanklager ICC in opspraak

Een andere opzienbarende verklaring kwam van twee slachtoffers. Zij beschuldigden de prominente jurist Fatou Bensouda van samenwerking met Jammeh. Zij is nu hoofdaanklager van het ICC in Den Haag. In 1994 was ze, vijf maanden voor de coup van Jammeh, benoemd tot aanklager in Gambia. Ze kreeg in de jaren daarop promotie, werd zijn naaste medewerker en rapporteerde aan hem. In 1998 werd ze benoemd tot procureur-generaal en minister van Justitie, om in 2004 bij het ICC te gaan werken.

Ex-politicus Samba Jallow, in 1995 opgepakt wegens aanzet tot revolte, verklaarde voor de commissie over de rol van Bensouda in zijn rechtszaak. Ze verdedigde destijds de staat in wiens naam hij op valse beschuldigingen werd gemarteld en opgesloten. „Ze hoorde dat ik het had over de manier waarop we werden behandeld en dat we een advocaat wilden. Haar antwoord was: ‘U bent aangeklaagd voor hoogverraad, daar heb je kans niet voor’.” Bensouda ontkent een dubieuze rol en zegt te willen getuigen voor de commissie.

De commissie laat ook misbruikte vrouwen hun verhaal doen. Eerder vertelde Miss Gambia 2014 – de destijds 18-jarige Toufah Jallow – al aan Human Rights Watch hoe de president haar herhaaldelijk naar zijn paleis liet komen en haar ten huwelijk vroeg. „Geen enkele vrouw heeft me ooit afgewezen. Denk je echt dat je hiermee wegkomt?”, waarschuwde hij. Ze probeerde te ontkomen. Hij injecteerde haar met een verdovingsmiddel, scheurde de kleren van haar lijf, zei: ‘Laten we kijken of je nog maagd bent’, en verkrachtte haar.

De commissie gaat nog door tot eind dit jaar. Daarna moet het besluit vallen of verdachten worden vervolgd. In een deal onder auspiciën van de Afrikaanse Unie kreeg Jammeh in 2017 asiel in Equatoriaal-Guinea. Teodoro Obiang Nguema, sinds 1979 president van dit al even dictatoriaal geleide land als Gambia destijds, sluit uitlevering uit. Want, zegt hij: „Jammeh moet worden beschermd als garantie voor andere Afrikaanse leiders dat ze niet zullen worden lastiggevallen nadat ze de macht hebben verlaten.”

‘Miss Gambia’, Toufah Jallow, sprak met Human Rights Watch over haar optreden voor de Waarheids-, Verzoenings-, en Reparatie Commissie in hoofdstad Banjul: