Deze expositie bewijst het: bomen zijn mooi, lief en goed (en wij niet)

De tentoonstelling Nous les Arbres, een echo van de eerste woorden van de Amerikaanse grondwet, heeft wel iets van een bomenbevrijdingsfront. Wij (mensen) zijn met ontzettend weinig en zij (bomen) lijden onder ons. We kleineren bomen, want we willen niet erkennen dat ze intelligent zijn. We vinden het eigenlijk geen levende wezens. Misschien omdat we bang, jaloers of te afhankelijk van ze zijn, suggereert de tentoonstelling in de Parijse Fondation Cartier pour l’art contemporain. Want kijk bijvoorbeeld maar eens om je heen wat er allemaal van bomen afkomstig is.

Voor elke mens zijn er 400 bomen op aarde, rekent de expositie voor. Drie biljoen bomen. Bomen zijn 380 miljoen jaar oud, de mens pas 3 miljoen (onze soort nog geen 300.000 jaar). Van de biomassa op aarde vormen wij 0,01 procent. Vier keer minder dan virussen en duizend keer minder dan de bacteria die met 12,8 procent van de biomassa de nummer twee op aarde zijn, natuurlijk na planten en bomen als de grote reuzen met 82,5 procent.

Nous les Arbres wil dat we de hiërarchie van het leven op aarde gaan heroverwegen. De mens moet zich terugtrekken naar een bescheidener positie tussen de levende wezens, stelt het voorwoord van de erg goede en prachtig vormgegeven catalogus. En of we snel willen stoppen met ontkennen dat planten en bomen intelligent gedrag kunnen vertonen.

Met zulk activisme en ontzag voor bomen hebben de makers van de expositie het zich niet makkelijk gemaakt. Dat ze het onderwerp ‘boom in de kunst’ niet esthetisch of historisch wilden benaderen heeft geleid tot een verrassende tentoonstelling van eigentijdse kunst uit diverse continenten, maar hier en daar ook tot een drammerige toon. Door die keuze is Wij de bomen gelukkig geen verzameling geworden van mooie foto’s, schilderijen en sculpturen van bomen. Dankzij bijdragen als die van de actieve Franse botanist Francis Hallé en de Italiaanse architect Cesare Leonardo stijgt de tentoonstelling daar ver bovenuit, vooral omdat zij wetenschapper én kunstenaar zijn: inhoud én schoonheid. Bij botanisten is goed kunnen tekenen altijd belangrijk geweest en Hallé kiest in zijn werk duidelijk voor schoonheid, maar altijd na nauwkeurige observatie. Steeds verandert bij hem wat begint als een schets in een kunstwerk waarvan de stilering herinnert aan de art nouveau van Parijse metro-ingangen.

Van Cesare Leonardo hangt op de expositie onder meer een fascinerende combinatie van zestien foto’s van één boom in een parkje. Kaal, in bloei, fris groen, rijp groen, bruin en besneeuwd. Zestien keer anders. Samen met Franca Stagi maakte hij ook studies van de schaduw van bomen, gedurende een dag, in verschillende maanden. Kennis die hij net als het jaarlijkse kleurverloop per boomsoort noodzakelijk vond om een park te ontwerpen. Samen met Stagi onderzocht hij in hun invloedrijke boek The Architecture of Trees (1982) ook hoe een boom groeit en van vorm verandert. Daaruit is in Parijs de schitterende reeks technisch gaaf getekende duoportretten te zien van telkens een boom vol in blad, en dezelfde boom als kale stam met takken.

Zwelgen

Het is jammer dat het hart van de expositie, een grote en gedetailleerde installatie omgeven door schilderijen en monotypes van de Braziliaanse kunstenaar Luiz Zerbini, nogal tegenvalt. De schilderijen zijn oké, maar ook nogal willekeurige verzamelingen kleurige vlakken en moderne gebruiksvoorwerpen met op ieder doek centraal een plant of boom. Dat hapsnapgevoel komt terug in de meer dan 5 bij 5 meter grote centrale installatie op vitrinetafels rond een bosje bomen. Van alles ligt er in en op de vitrines: takjes, peuken, zaden, bamboefluitjes, stroomdraad, botten, visnet, vier in plexiglas gegoten insecten en een teiltje dode vissen. Natureza Espiritual da Realidade (‘Spirituele aard van de werkelijkheid’) is mooi om naar te kijken, boeiend om te verkennen en het staat vast ergens voor, maar wat?

Foto’s van bomen hangen er ook op de expositie, maar die vallen meestal tegen. Ze zwelgen in de vormen of kleuren van bomen. Iets wat bomen juist niet nodig hebben, want de woeste buiging van een stam of de uitzinnige kleurenpracht van bladeren is op zich genoeg. Wie dat te mooi uitlicht, verandert natuurlijke dramatiek in emotionele kitsch.

Een ander deel van de geëxposeerde kunst wordt ontkracht door een activistische stellingname. De bomen als good guys krijgen in hun strijd tegen de mensheid hulp van de oorspronkelijke bewoners van bedreigde wouden. Fondation Cartier laat tientallen tekeningen zien uit de Zuid-Amerikaanse oerwouden. Sommige zijn beïnvloed door oude indianenstijlen, maar de meeste hebben meer enthousiasme dan kwaliteit. Natuurlijk levert het ook geweldige naïeve kunst op, zoals de zwart-witte tekeningen van Elvazio Álvarez uit Paraguay. Zijn trotse everzwijnen onder een bladerdak van hoge bomen zijn geweldig en van de verscholen jaguar op die tekening gaat een bijna fysieke dreiging uit.

Vallende bladeren

De korte documentaire Notre arbres van de Franse Magnumfotograaf Raymond Depardon is een hoogtepunt van Wij de bomen. Speciaal voor de expositie filmde hij in de Provence gesprekken met mensen over hun relatie met een boom. „We hebben allemaal een boom in ons hart, of in onze tuin”, zegt een van hen. Anderen praten over de steun die ze vinden bij een boom, en over hoe ze als kind speelden in de takken. Een boer vertelt hoe hij zich rijk rekende dankzij de vele kastanjes op zijn land, tot die boomsoort uit de mode raakte als meubelhout. Veel geïnterviewden klagen ondanks hun warme gevoelens over telkens weer die bladerrommel.

Zulke relativeringen compenseren ruim de drammerige noodlotsgrafieken van het project EXIT en andere aankondigingen van onheil op de tentoonstelling. Gelukkig is er ook werk van kunstenaars die wel krachtig en fris met bomen en hout als materiaal of onderwerp omgaan. Zoals de Braziliaanse beeldhouwer Afonso Tostes, die vormen snijdt uit de stelen van gebruikt gereedschap, zoals bijlen, spades en hamers. Vaak worden het bleke botten met ranke gewrichten. De Iranese schilder Salim Karami weet van een boomstam met takken een kleurige vulkaanuitbarsting te maken, of een zonnestelsel van brandende bollen.

De Chileense fotograaf Sebastián Mejía heeft een zwak voor de palmen in Santiago. Op zwart-witfoto’s legt hij ze vast in het straatbeeld: met de stam ingebouwd tussen vier hoge reclameborden, of midden in een benzinestation waar hij dankzij een opening in de overkapping mocht blijven staan. Het gaat volgens Mejía over onze symbolische relatie met de natuur die voortkomt uit ons verlangen naar de tijd toen we daar als jagers en verzamelaars sterk afhankelijk van waren.

Santídio Pereira uit Brazilië maakt grote houtdrukken die boomstammen en bladeren voorstellen. Zijn éénkleurige monoprints van 1,85 bij 1,75 meter doen denken aan de sierlijke knipsels van Matisse.

Pratende bomen

Ondanks alle aandacht voor zo’n beetje alle aspecten van de boom, mis je binnen de muren een indrukwekkend exemplaar. Eén levende boom of een van de enorme uit de grond getrokken liggende palmen van Anselm Kiefer had Wij de bomen een krachtiger focus gegeven dan de rommelige installatie van Zerbini. Gelukkig staat het glazen museumgebouw van de Fondation Cartier van Jean Nouvel in een tuin vol bomen. Door het gebouw heen kun je ze aan de andere kant zien. De bomen in de tuin mogen meedoen met de expositie. Ze hebben een QR-code gekregen die na het scannen informatie op je telefoonschermpje zet: „Deze boom is een gewone plataan die tot vijftig meter hoog kan worden.” Jammer dat de wiki-achtig feitenrelaasjes niet over deze bomen zelf gaan.

Technisch grensverleggend is Symbiosia dat de Nederlander Thijs Biersteker maakte samen met de bekende Italiaanse plantenonderzoeker Stefano Mancuso (bekend van zijn boek De intelligentie van planten). Biersteker bevestigde twaalf sensoren aan twee bomen in de tuin die zaken meten als luchtvochtigheid, groei van de omvang van de stam en het CO₂-gehalte in de lucht. Het geeft een actueel beeld van hoe de twee bomen individueel reageren op hun omgeving. Het resultaat – beeldschermen met een zich elke seconde verversende graphic in de vorm van jaarringen - ziet er moeilijk en geleerd uit, maar op papier klinkt het reuzespannend.

Biersteker is in gedachten al bij een volgende fase waarin alle bomen hun informatie zelfstandig op internet plaatsen en zo allemaal direct kunnen reageren op ons ecologische wangedrag. Dat zal ons leren om rekening met ze te houden. En, mijmert Thijs Biersteker nog wat verder, als het moment komt dat Kunstmatige Intelligentie de macht op aarde overneemt, dan zou het hem niet verbazen als de computers kiezen voor de bomen met hun honderden miljoenen jaren oude wijsheid om zich mee te verenigen, in plaats van de mensheid die de zaak in de gort heeft gejaagd.