‘Een klap in het gezicht van Europese kiezer’

Een aanslag op de ontluikende Europese democatie. Zo wordt het akkoord beschouwd over de verdeling van topbanen dat de Europese regeringsleiders deze week in Brussel bereikten.

De vertrouwde retoriek over de Europese achterkamertjespolitiek beperkte zich deze week nu eens niet tot vertegenwoordigers van de populistische partijen. Veel breder is de stemming dat het zo niet meer kan. Dat 28 regeringsleiders in een onderling conclaaf een uitspraak van meer dan 200 miljoen Europese kiezers niet zo maar opzij kunnen schuiven.

Voor het eerst in twintig jaar gingen dit jaar weer meer Europese burgers naar de stembus. Eén op de twee kiezers nam de moeite te stemmen voor dat ingewikkelde en zo ver van de eigen belevingswereld liggende Europa. De Europese Unie begint eindelijk te leven, was een veelgehoorde conclusie na de verkiezingen. Maar na deze week? „De regeringsleiders hebben de impuls voor Europa volledig ontkend”, zei de Beierse minister-president Markus Söder.

De regeringsleiders hebben hun deal. Maar wel één met een onvoorzien grote politieke naschok. Het streven om het altijd wat schimmige benoemingenproces uit de achterkamers te halen, mislukte toen de Duitse Ursula von der Leyen als een duveltje uit een doosje naar voren werd geschoven als nieuwe voorzitter van de Europese Commissie.

Dat de regeringsleiders tijd nodig zouden hebben om de topbanen te verdelen, stond vast. Te veel spelers, te veel nationale belangen, te veel partijpolitiek, en vooral: een minder eenduidige verkiezingsuitslag dan in het verleden. Dinsdagavond kort voor zeven uur bereikten leiders na ruim twee dagen het akkoord waarin ze zich allemaal min of meer konden vinden. Met heel andere namen dan toen de 28 zich op 21 juni voor de eerste keer bogen over de Europese sudoku.

Premier Mark Rutte (VVD) sprak na afloop van de marathonsessie van een „een afgewogen pakket”, ook al werd ‘zijn’ Frans Timmermans toch geen voorzitter van de Europese Commissie. Ook de Franse president Macron, die kort daarvoor nog steen en been had geklaagd over de besluiteloosheid van de EU, toonde zich opeens tevreden. Maar voor hem geldt dan ook game, set and match: behalve dat veel van de ‘winnaars’ francofoon zijn, kreeg Frankrijk met Christine Lagarde ook de Europese Centrale Bank.

Fles sekt

Hoe anders waren de reacties buiten de vergadercirkel. Frustratie, gebroken ambities, gedeukt vertrouwen, maar ook: opgestroopte mouwen. „Een slag in het gezicht van al die mensen die eind mei zijn gaan stemmen”, was de meest gehoorde zin in het deze week voor het eerst in Straatsburg bijeengekomen Europees Parlement.

Dat parlement had eigen ‘Spitzenkandidaten’ naar voren geschoven, zoals Timmermans en de christen-democraat Manfred Weber. Die moesten de verkiezingen een ‘smoel’ geven en de complexe Europese politiek minder schimmig en abstract maken, door openlijk campagne te voeren voor het voorzitterschap van de Commissie.

Zo was het vijf jaar geleden ook gegaan met de Luxemburger Jean-Claude Juncker, kandidaat van de christen-democraten. Toen die de grootste werden bij de verkiezingen, droegen de regeringsleiders Juncker tandenknarsend voor bij het Europees Parlement. Dat ging akkoord, ook al omdat Juncker van tevoren de macht verdeeld had met zijn grootste concurrent, de Duitse socialist Martin Schulz. Zij trokken een fles sekt open en zeiden: wij gaan elkaar niet kapotmaken.

Europa is een politieke puinhoop en Von der Leyen heeft een valse start

Dit keer ging het heel anders. Weber werd te licht bevonden door Macron. Timmermans, die beter lag bij de leiders en in het Europees Parlement, stuitte op te veel politieke vijanden, zoals de Hongaarse premier en zelfverklaard ‘illiberaal’ Victor Orbán, en andere Oost-Europese leiders die ervan langs kregen van de Nederlandse eurocommissaris voor Fundamentele Rechten.

Uiteindelijk gingen de sleutels van Europa naar de Duitse minister van Defensie Ursula von der Leyen (60). Ideetje van Macron; bondskanselier Angela Merkel wilde liever vasthouden aan de ‘Spitzen’. Maar uitgerekend in Duitsland, met Von der Leyen de ‘winnaar’ van de banenbonanza, is nu grote ophef over deze benoeming. „Bondskanselier, zo kunt u niet met de stem van de kiezer omgaan”, zette Bild, de krant die pretendeert de stemming onder het volk het beste aan te voelen, in grote letters op de voorpagina. „We staan voor een grote puinhoop”, zei de terzijde geschoven kandidaat Weber in diezelfde krant.

En inderdaad: Europa is een politieke puinhoop na deze week. Von der Leyen heeft een valse start. Een compromiskandidaat waar nog een groot vraagteken boven hangt. In eigen land wordt ze een mislukte minister genoemd. Het Europees Parlement, dat haar nominatie formeel moet bekrachtigen, is woest dat aan geen van hun ‘Spitzen’ een hoofdprijs is toegekend.

Lees ook het profiel van Von der Leyen: De nieuwe baas van de Europese Unie

Machtsevenwicht

Partijkleur, nationaliteit, sekse. Dat waren de ingrediënten voor de cocktail die moest leiden tot een voorzitter van de Europese Commissie en een trits andere Europese topbanen. De banencarrousel moest een weerspiegeling zijn van het machtsevenwicht tussen politieke families, maar ook geografisch kloppen: noord-zuid, oost-west. Bovendien toonden EU-leiders zich vastberaden om twee van de vier door hen te vergeven topbanen aan vrouwen toe te kennen.

Von der Leyen ging deze week meteen naar Straatsburg om de geesten in het parlement te masseren. Donald Tusk, die als voorzitter van de Europese Raad met de regeringsleiders de puzzel deze week legde, deed donderdag de ongebruikelijke oproep om de groenen, de vierde fractie in het Europees Parlement, óók te betrekken bij het verdelen van wat er nog over is aan topposities en macht. Kennelijk is elke stem heel hard nodig.

Mocht het lukken alsnog voldoende steun te vinden voor Von der Leyen, dan is het aan de Europese regeringsleiders om de volgende horde te nemen: herstel van het geschonden vertrouwen bij de burgers.