Rijks begint onderzoek naar ‘De Nachtwacht’- wat gaat er precies gebeuren?

In de linkerbovenhoek bolt De Nachtwacht wat op, het doek lijkt niet meer goed op spanning te staan. Op verschillende plekken, rechtsonder bij het hondje bijvoorbeeld, is de verf zichtbaar vervaagd en versleten. Verspreid over het hele oppervlak van het schilderij zijn duizenden piepkleine witte puntjes waargenomen: de vorming van loodzeepbolletjes, een chemisch verouderingsproces dat op bijna alle oude olieverfschilderijen optreedt.

Wanneer Petria Noble, hoofd van het restauratieatelier voor schilderijen van het Rijksmuseum, het zo opsomt ga je het ergste vrezen. Maar zo kritiek is de situatie ook niet. „De conditie van De Nachtwacht is stabiel, dat betekent dat er geen stukken verf afbladderen”, zegt Noble. „Er treden wel allerlei processen op die we beter moeten onderzoeken. Die houden we in de gaten tijdens routinecontroles, maar er komt een moment dat je beter moet gaan kijken.”

Maandag begint het Rijksmuseum in Amsterdam aan wat het museum zelf „het grootste restauratieproject in de geschiedenis van het meesterwerk” noemt: onderzoek en restauratie van De Nachtwacht (1642) van Rembrandt. Het is het eerste grote onderzoek naar het schuttersstuk sinds 1975 – toen moest het doek worden hersteld nadat een aanvaller het met een mes had bewerkt.

Moderne werkezel

Alle werkzaamheden zullen in de Nachtwachtzaal van het Rijksmuseum plaatsvinden in een grote glazen vitrine. Het schilderij wordt ervoor van de wand gehaald, en op een moderne werkezel geplaatst zodat het schilderij staand in alle richtingen bewogen kan worden.

Tien dagen voor de aankomende werkzaamheden aan De Nachtwacht presenteerde het Rijksmuseum de plannen tijdens het ‘Kick-off symposium Operatie Nachtwacht’, aan een publiek van zo’n tweehonderd genodigde Rembrandt-kenners en restauratiespecialisten. In de eerste onderzoeksfase, van zeker een jaar, zullen in elk geval de zichtbare veranderingen worden onderzocht.

Het meest benieuwd is Noble naar de hoeveelheid verfverlies. „Er zijn ten minste 25 gedocumenteerde eerdere behandelingen van De Nachtwacht, veel daarvan aan de vernislaag. Vroeger konden ze niet zo nauwkeurig zien waar het vernis ophield en de verf begon. Daardoor is op een aantal plaatsen, zoals in het zwarte kostuum van Frans Banninck Cocq, verf verloren gegaan.” Ook zijn er pigmenten die van ouderdom kleur hebben verloren, en worden de retouches waarmee de sneden van de mesaanval zijn hersteld donkerder dan de rest van het schilderij.

„Op basis van het hele onderzoek wordt er straks een compleet restauratieplan gemaakt”, zegt Robert van Langh, hoofd van de afdeling Conservation and Science en projectleider van ‘Operatie Nachtwacht’. De kosten van de onderzoeksfase worden geschat op 3 miljoen euro, betaald door schenkers, bedrijven en fondsen van het Rijksmuseum waarvan verfproducent AkzoNobel een groot deel betaalt. Ter vergelijking: de restauratie van Het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck in Gent, die in 2012 begon en nog steeds loopt, kostte in de eerste zes jaar ruim 1,8 miljoen euro.

Hoelang de complete Operatie Nachtwacht gaat duren is onduidelijk. Van Langh: „Ik heb altijd gezegd: ik wil dit wel doen, maar alleen als het zonder tijdsdruk kan.” Dat is de reden dat onderzoek en restauratie plaatsvinden in een grote glazen vitrine – ontworpen door de vaste vitrineontwerper van het Rijksmuseum, de Franse architect Jean Michel Wilmotte. Publiek kan vanaf zeven meter afstand toekijken, zeven dagen per week. „Dat zal voor de onderzoekers en restauratoren wel even wennen zijn”, zegt Van Langh. „We zorgen ervoor dat iedereen straks van die kleine noise canceling-koptelefoontjes heeft, tegen de afleiding.”

Het kan zo zijn dat alle toeschouwers bij elkaar te veel trillingen veroorzaken, waardoor het lastig wordt om scherpe hogeresolutiefoto’s te maken. Van Langh: „In dat geval moeten we dat misschien ’s nachts gaan doen, maar daar gaan we voorlopig niet van uit.”

Nieuwe onderzoekstechnieken

Met behulp van onder andere de nieuwste camera’s, macroröntgenfluorescentiescanners en infrarood reflectance imaging spectroscopie moeten straks alle verouderingsprocessen in kaart worden gebracht, tot in de grondlaag van de verf. Ook wordt er materiaalonderzoek gedaan op verfmonsters die zijn bewaard toen ze tijdens de beschadiging in 1975 losraakten. Mogelijk worden later ook nieuwe verfmonsters verzameld. „Alle onderzoekstechnieken die we gaan gebruiken zijn al eens toegepast op andere schilderijen van Rembrandt”, aldus Van Langh tijdens het symposium. „De Nachtwacht is geen proefkonijn, en zo gaan we het schilderij ook niet gebruiken.”

Simon Carmiggelt vroeg zich in 1947 zorgelijk af welke risico’s er allemaal wel niet worden gelopen bij een restauratie. Lees ook: Een rare ribbel over De Nachtwacht

Tijdens het onderzoek zullen er foto’s in extreem hoge resolutie van het schilderij worden gemaakt, nauwkeurig tot op 5 duizendste van een millimeter. Die worden samengevoegd tot een bestand van zo’n 1 miljoen pixels breed en 760.000 pixels hoog. Verwacht wordt dat de onderzoekers in totaal zo’n 600 terabyte aan informatie over het schilderij zullen verzamelen. Om dit doorzoekbaar te maken gaat het team werken met algoritmes die ‘getraind’ worden om specifieke elementen te kunnen herkennen. „De software kan zo bijvoorbeeld aanwijzen waar op de foto’s van het schilderij stofjes te zien zijn”, zegt Rijksmuseum-natuurwetenschapper Robert Erdmann. De software doorzoekt het schilderij vele malen sneller dan menselijk te doen is.

Petria Noble is ervan overtuigd dat er tijdens het onderzoek nieuwe ontdekkingen gedaan zullen worden. „Het is moeilijk speculeren, maar het zou mooi zijn als we een pigment vinden waarvan we nog niet wisten dat Rembrandt het gebruikte. De kans is groot dat De Nachtwacht nog wat verrassingen in zich heeft.”