Is de Ethiopische droom van Abiy Ahmed alweer voorbij?

De in militair uniform gestoken premier Abiy Ahmed keek streng en droevig toen hij vorige week zondag op de televisie verscheen. De aangeslagen Ethiopische leider leek een gedaanteverandering te hebben ondergaan. Abiy meldde een mislukte coup van etnische chauvinisten waarbij zijn legerleider en andere naaste medewerkers de dood hadden gevonden. Hij was niet meer de flamboyante optimistische showman, want zijn plannen om Ethiopië te hervormen en vrede te stichten in Eritrea lijken steeds meer een droombeeld.

Doorgaans draagt de Ethiopische premier modieuze kledij, toont hij een brede glimlach en roept hij op tot liefde. De droomgedachte is aan flarden gescheurd door de mislukte couppoging, de politieke moorden en het grootschalige geweld tussen etnische groepen, en een verslechterende economie.

Abiy kwam vorig jaar april onverwachts aan de leiding binnen de regerende coalitiepartij het Ethiopische Revolutionaire Democratische Volksfront (EPRDF) en werd zo de machtigste man van het land van 100 miljoen inwoners. Hij begon een charmeoffensief waarbij hij alles binnen en buiten de grenzen op zijn kop wilde zetten. Zelfs het vastgeroeste regime in Eritrea leek hij aan te zetten tot hervormingen. Maar door eeuwenlang autocratisch bestuur in eigen land en in Eritrea dreigen zijn liberale idealen te stranden.

Het EPRDF in Ethiopië en de regering van president Issayas Afewerki in Eritrea delen een geschiedenis en traditie. De regimes in beide landen komen voort uit de gezamenlijke bevrijdingsstrijd tot 1991 tegen de militair marxistische dictatuur van Mengistu Haile Mariam, toen Eritrea nog onderdeel uitmaakte van Ethiopië. Beide moesten zich omvormen van bushstrijders tot regeerders.

Paranoïde politiek

Tot de komst van Abiy voerde het EPRDF een paranoïde politiek ten opzichte van andersdenkenden maar slaagde erin grote economische vooruitgang te boeken. De machthebbers in Eritrea daarentegen bleven steken in hun kameraadschappelijke omgangsvormen van de bushdagen, ze transformeerden niet in bestuurders en maakten van het land een staat van introverte hobbits. De voormalige bevrijders zijn paranoïde, ze bespioneren de bevolking, ontnemen haar het recht het land te verlaten, sluiten kranten en detineren journalisten.

Abiy is vermoedelijk Afrika’s meest inspirerende leider sinds Nelson Mandela. Hij is jong en bezigt na 2.500 jaar van autoritaire keizerlijke en marxistische vertogen een aanstekelijk verfrissend taalgebruik. Hij opende de gevangenisdeuren voor duizenden politieke dissidenten en gaf oppositiepartijen de vrijheid, beloofde introductie van de vrije markt en sloot vrede met aartsvijand Eritrea. Zijn optreden creëerde hoop voor miljoenen door machtsmisbruik cynisch geworden Afrikanen.

Lees ook deze reportage over de positie van vrouwen in Ethiopië

Democratisering blijkt moeilijk voor aan de macht gekomen bevrijdingsbewegingen, maar Abiy heeft het na jarenlang repressief bewind onder het EPRDF geprobeerd. „De wereld buiten Ethiopië wilde het sprookje geloven, maar dat rijmde niet met wat er in de werkelijkheid gebeurt. Die is complexer en schrikaanjagend”, zei Tamrat Giorgis, hoofdredacteur van weekblad Addis Fortune tegen persbureau Reuters over deze hoge verwachtingen.

In buurland Eritrea is de situatie nog zorgwekkender, daar vond geen enkele hervorming plaats. „Een verloren jaar”, sombert vanuit London de Eritrese balling en schrijver Dawit Mesfin over de verloren gegane hoop sinds de benoeming van Abiy. „President Issayas Afewerki sloot na enkele maanden opnieuw de grens met Ethiopië, de verplichte dienstplicht gaat door, evenals de tienduizenden jongeren die daarvoor het land ontvluchten. Iedere vorm van oppositie is uitgesloten.”

Etnisch federalisme

De achilleshiel van Abiy is het etnisch federalisme dat het EPRDF in het begin van de jaren 90 introduceerde. Het land werd onderverdeeld in negen etnische deelstaten. Met de nieuwe vrijheden ging de deksel van de ketel. De roep om etnisch zelfbelang verdrong het appel voor het veelomvattender Ethiopische nationalisme, dat de premier bepleit. De grootste bevolkingsgroep, de Oromo, eist meer invloed en grondgebied, maar dat geldt ook voor de Amhara en de Tigray. Zolang deze groepen hun eigen partij hadden binnen het EPRDF bedreigden hun etnische belangen niet de eenheid van het land. Maar het EPRDF verliest aan invloed en nu explodeert de etnische mix in het gezicht van Abiy.

Naast de Amhara-partij in het EPRDF vormde zich eind vorig jaar de xenofobe Amhara oppositiepartij de Nama. Deze wakkert etnische conflicten aan en probeert met milities grondgebied op andere deelstaten te veroveren. De mislukte couppoging in de deelstaat Amhara afgelopen week kwam voort uit deze partij. Een diplomaat in Addis Abeba noemt Nama „gevaarlijke jongens die een Amhaarse dictatuur willen vestigen”. Ook in Oromia en andere deelstaten verheffen zich steeds luider stemmen die roepen om afscheiding, er zijn verscheidene milities actief, ruim 2,5 miljoen Ethiopiërs raakten ontheemd door deze etnische strijd en een verlamde overheid slaagt er niet meer in orde te scheppen.

„Het is steeds meer de vraag of Abiy de aangekondigde vernieuwingen kan waarmaken”, concludeert de diplomaat. „Met zijn charme kan hij mensen voor zich winnen maar hij heeft moeite zijn gezag af te dwingen. Zijn ideeën worden niet doorgezet naar de ministeries en de regio’s. Hij is een slechte manager. Daarom dreigt er gevaar voor de eenheid van Ethiopië.”

Herderlijk schrijven

In Eritrea was het optimisme van heel korte duur toen de grenzen vorig jaar opengingen. In Eritrea heeft alleen een klein groepje medestanders uit de bevrijdingsstrijd rond president Issayas Afewerki een stem. Nooit hield hij verkiezingen. Met Pasen riep de katholieke kerk in een herderlijk schrijven op tot dialoog en tolerantie, waarop uit wraak de overheid begin juni veertig door de kerk gerunde klinieken sloot. De verplichte lange dienstplicht alsof er nog een bevrijdingsoorlog gaande is, het dirigisme van de president, de tientallen politieke gevangenen: Eritrea is vermoedelijk de meest repressieve staat van Afrika.

Toen vorig jaar na de handreiking van Abiy de grenzen tussen beide landen weer opengingen, stroomden tienduizenden Eritrese jongeren naar Ethiopië. Een geschatte twaalf procent van de bevolking is nu gevlucht. Issayas deed eerder dit jaar de deur weer op slot. „Iedereen is er bang voor iedereen”, beschrijft een recente bezoeker aan het staatje langs de Rode Zee, die om veiligheidsredenen anoniem moet blijven.

In Ethiopië is de omslag naar een open en vrije samenleving niet waargemaakt, in Eritrea is helemaal niets veranderd.