‘Afrofuturisme is verbeelding, verzet en behoud’

Het begint met de film Black Panther in 2018. Iedereen heeft ineens van afrofuturisme gehoord. Het is een beweging waar zwarte mensen trots worden afgebeeld en centraal staan – zoveel weet men. Dat afrofuturisme al veel langer bestaat, en meer is dan dat, is minder bekend. De Amerikaanse muzikant Sun Ra, de grondlegger van het afrofuturisme, begon al in de jaren vijftig experimentele muziek te maken, alleen en met zijn band ‘The Arkestra’. Bij hun performances droegen ze futuristische pakken met antieke Egyptische en buitenaardse invloeden. In 1974 schreef Sun Ra de film Space Is The Place, waarin hij de Afro-Amerikanen naar Saturnus wil brengen door middel van zijn muziek. Op die planeet zouden alleen zwarte mensen wonen.

Lees ook: Afro-futurisme heeft de toekomst

Sindsdien heeft de beweging zich verspreid en heeft de Afrikaanse diaspora overal ter wereld zich het ‘afrofuturisme’ eigen gemaakt. Toch blijft het vooral een prominente plaats hebben in de Afro-Amerikaanse cultuur. Dit ligt niet alleen aan de Amerikaanse ontstaansgeschiedenis van het genre.

De Rotterdamse wetenschapper en kunstenaar dr. Charl Landvreugd (1971) meent dat Afro-Amerikanen meer nood hebben aan emancipatie dan Nederlanders. „Zowel hier als daar worden zwarte mensen doorgaans als tweederangsburgers behandeld. Maar de sociale urgentie ligt daar anders”, legt hij telefonisch uit. „Zoals je bij Sun Ra ziet, gaat afrofuturisme vaak om het ontsnappen aan een omgeving die jou niet past. En door hun situatie daar, is er meer noodzaak om de werkelijkheid te ontvluchten. Zij worden daar simpelweg vermoord omdat ze zwart zijn – hier niet. Wij ontvluchten sociale ongelijkheid, niet per se de dood.”

De Amsterdamse schrijfster Simone Zeefuik (1982) plaatst het afrofuturisme in een institutionele context. Zij is een van de initiatiefnemers van #DecolonizeTheMuseum, een beweging die kritiek heeft op hoe musea omgaan met hun koloniaal verleden en heden. #DecolonizeTheMuseum bekritiseert de taal, de beelden en de toegankelijkheid van musea. Daarnaast organiseert Zeefuik programma’s waarin zwarte mensen en zwarte stemmen centraal staan. Al haar activiteiten hebben voor haar een afrofuturistische functie. „Mijn blik is op de toekomst gericht. Als ik ongelijkheid zie, wil ik mij niet boos maken: ik wil me inbeelden hoe het zou kunnen zijn en daar naartoe werken.” In het café zijn we na een half uur nog steeds niet bediend. „Ik zou me boos kunnen maken”, zegt ze met een lach. „Maar ik hou me liever bezig met ervoor te zorgen dat ik in de toekomst ergens ga zitten waar zoiets niet gebeurt.

Ik móét ervoor zorgen dat kleine zwarte kindjes weten dat ze mooi zijn

Kunstenaar AiRich

„Afrofuturisme staat voor mij gelijk aan verbeelding en dat is een vorm van verzet”, zegt Zeefuik. „Want je plaatst je in een zelfbepaalde toekomst. Maar ik ben praktisch ingesteld, dus bekijk ik afrofuturisme ook als ‘behoud’. Het mag niet alleen gaan om het zich inbeelden van een mooie toekomst zonder onderdrukking en waar ook zwarte mensen als de norm worden gezien. Het gaat ook om hoe we ervoor kunnen zorgen dat wij überhaupt in die toekomst nog steeds bestaan.”

Archief

De Arnhemse tekenaar en curator Richard Kofi (1988) groeide op in een wereld waarin hij zichzelf in de media niet kon terugvinden. Hij zocht rolmodellen, maar vond er weinig buiten zijn vader en basketballers op tv. „Pas toen ik gesprekken aanging met mensen met dezelfde ervaringen vond ik herkenning en erkenning. Die wil ik nu verbeelden in mijn kunst.”

Kofi deed onderzoek naar zwart erfgoed in Nederland en laat zich inspireren door zijn relatie met zijn voorouders. Samen met student Algemene Cultuurwetenschappen Mally N. Osih gaat hij van zijn tekeningen en schilderijen 3D-objecten maken. „Met augmented reality gaan we daaraan een exclusief digitaal archief koppelen, waarmee je, als je naar een object kijkt, onmiddellijk toegang krijgt tot een digitale ruimte waar je de culturele functie en geschiedenis van dat object kunt terugvinden.”

Zeefuik en Kofi zijn op 29 juni de hosts van een evenement rond afrofuturisme in het Van Abbemuseum, waar nu de expositie Xenogenesis te zien is van de Londense The Otolith Group. Die groep combineert archiefonderzoek met film, kunst en sciencefiction. Zeefuik en Kofi beginnen zaterdag de podcastreeks Project Wiaspora over afrofuturisme. Voor de middag in Eindhoven kozen ze artiesten en performers uit Nederland, omdat er al zo vaak buitenlanders over het onderwerp aan het woord komen. Zeefuik: „We moeten ons eigen verleden kennen om afrofuturistisch werk te maken dat geankerd is in de Nederlandse samenleving. In de VS zijn de stemmen van zwarte mensen veel eerder erkend, daarom zijn de archieven met inspiratiebronnen daar groter.” Hier is The Black Archives het enige archief dat de geschiedenis van de zwarte emancipatiebewegingen in Nederland documenteert. „Daarom grijpen ook wij vaak naar de Afro-Amerikaanse context bij het maken van onze kunst.”

Schoonheid

„Afrofuturisme heeft iets holistisch voor mij”, zegt beeldende kunstenares, fotografe en stylist AiRich (Fana Richters, 1991). „Ik ga op zoek naar de oude gewoontes van de zwarte gemeenschap – voor de slavernij – en vraag me dan af: wat waren hun waarden die wij verloren zijn? Ik wil de Afrikaanse identiteit heridentificeren.” Ze merkt op dat zwarte mensen door de geschiedenis van slavernij en kolonisatie heen hun eigenwaarde kwijtraakten, onder andere door de westerse (schoonheids)idealen die hun werden opgelegd. „Daarom vang ik en beeld ik de meest natuurlijke schoonheid van zwarte mensen uit – met alle uiterlijke kenmerken die ons eigen zijn. Ik móét ervoor zorgen dat kleine zwarte kindjes weten dat ze mooi zijn. Mensen die naar mijn werk kijken moeten hun identiteit weer omarmen. Dat beschouw ik als een missie.”

AiRich heeft de komende drie maanden een tentoonstelling in een leegstaand winkelpand aan het Bijlmerplein 92. „Ik wil schoonheid toevoegen aan Amsterdamse Poort met kunstwerken die letterlijk de Bijlmer weerspiegelen”, zegt ze. „Dit is mijn hometown, en ik vind het concept van ‘giving back’, iets terugdoen voor mijn gemeenschap, belangrijk.

„We dragen de zielen van onze voorouders in ons. Mensen vergeten vaak dat Afrika technologisch en spiritueel vooruitstrevend was. De Dogon in Mali ontdekten de Siriusster ver voordat westerlingen die ontdekten, bijvoorbeeld. Of de kennis achter de Egyptische piramides. Dat zijn dingen die we vaak vergeten als we over Afrika praten.” Ze gebruikt in haar styling en foto’s elementen die ze uit haar roots plukt en in het heden presenteert, maar gebruikt ook futuristische elementen, zoals aliens in de serie Planet AiRich, die herinnert aan Sun Ra’s Saturnus. „Elke foto is als tijdreizen. Afhankelijk van waarop je inzoomt, kijk je ofwel naar het verleden, het heden of de toekomst.”

Divers

Ook dj en producer Philou Louzolo (1989) bevindt zich met zijn muziek tussen tijden en werelden in. De Rotterdammer heeft Congolese en Nigeriaanse roots, maar werd opgevoed door zijn witte adoptiegrootouders. Veel elementen die vaak voorkomen in de beschrijvingen van afrofuturisme zijn voor Louzolo herkenbaar. Toch benadrukt hij, net als de andere kunstenaars, dat de definitie van afrofuturisme voor iedereen anders is. „Het is zo divers omdat het vertrekt vanuit waar een artiest vandaan komt en hoe hij bezig is met zijn kunst. Als ik in een andere context was grootgebracht, klonk mijn muziek anders. Zelfs tussen muzikanten van eenzelfde genre kan het verschillend zijn. Afrofuturisme gaat doorgaans heel erg om black pride, maar mijn vorm van afrofuturisme is bijvoorbeeld geen verzet, en voor anderen dan weer wel.”

Louzolo maakt elektronische muziek. „Afrikaanse toekomstmuziek met traditionele invloeden”, beschrijft hij. „Ik draaide jarenlang muziek op feestjes, maar mijn perceptie van wat ‘Afrikaans’ was, kwam niet overeen met die van mijn publiek. Daarom ging ik op zoek naar een eigen invulling van mijn roots. Het combineren van de twee werelden – waar ik vandaan kwam en waar ik me voortbewoog – was heel eng.”

Destijds noemde hij zijn muziek nog geen afrofuturisme. „Tot ik artiesten uit Chicago en Detroit ontdekte, zoals Drexciya, die ook afrofuturistische muziek maken.” Chicago is de geboorteplaats van veel afrofuturistische kunstwerken, waaronder de eerste afrofuturistische platen van grondlegger Sun Ra, en de locatie van Wakandacon – een afrofuturistische versie van Comic Con. „Ik laat me niet alleen inspireren door mijn roots, maar ook door sciencefiction en Japanse anime.”

Via zijn muziek wil Louzolo stereotypen bestrijden over Afrikaanse muziek. „Te vaak denken mensen dat Afrikaanse muziek op één bepaalde manier moet klinken. Ooit vertelde een opdrachtgever mij dat het resultaat niet Afrikaans genoeg was – het concept ‘Afrikaanse muziek’ wordt geëxotiseerd. Anderzijds vinden veel van mijn zwarte vrienden dat mijn muziek ‘te wit’ is. Maar het is aan mij – ons – om te bepalen wat traditioneel Afrikaanse muziek is. Mijn muziek vertelt dat Afrika een toekomst heeft.” Daarom start Louzolo zijn eigen label, Wokoundou, met een eerste release in september: Shinobi of Wokoundou. De naam is geïnspireerd door de Japanse anime Naruto en door het fictieve land Wakanda uit Black Panther.

Voor Charl Landvreugd gaat het niet om het bestrijden van stigma’s – het gaat om het jezelf geestelijk ontdoen van die stigma’s. „Ik wil het hebben over afrohedendaagsheid – over wij hier en nu. Over hoe zwartheid overal zit, over hoe zwarte mensen op cultureel vlak nadrukkelijk aanwezig zijn. Kijk naar Beyoncé, naar Rihanna. Het heeft gewoon een laagje witheid over zich heen, waardoor we deze afrohedendaagsheid niet altijd kunnen herkennen.”