Aanklacht tegen Poolse regering in extreem trage voorstelling van ‘Het Proces’

Lange stiltes en royale pauzes tussen zinnen, tussen woorden: het theater van de Poolse regisseur Krystian Lupa in Het Proces, te zien op het Holland Festival, trekt in uiterste vertraging voorbij en dat vijfeneenhalf uur lang. Het is alsof hij de toeschouwer een beproeving wil opdringen die zich laat vergelijken met die van de hoofdpersoon: opgesloten zitten, waardoor de tijd van karakter verandert.

In Het Proces, naar de gelijknamige roman en brieven van Franz Kafka, loopt een man, Josef K., zich vast in een absurd en gesloten universum van onnavolgbare rechtspraak. Voor Lupa is dat gegeven actueel, want hij opent deze toneelbewerking met een tv-fragment over Poolse rechters die vorig jaar werden vervangen door sympathisanten van de nationalistisch-populistische regeringspartij PiS. Die link geeft een scherp en bijtend randje aan de uitzichtloze situatie van Josef.

De vervreemding van de wonderlijke, surreële wereld van Josef vergroot Lupa door scènes met droombeelden en verwrongen erotiek. Bovendien mompelt een voice-over geregeld commentaar en gedachten dwars door het toneelspel heen, in gebroken Engels.

In het levendige middendeel stapt Lupa uit het romanverhaal en voeren onder meer Kafka’s vriend Max Brod en zijn verloofde Felice Bauer gesprekken over Kafka. Waarbij Brod een zielloze generatie voorspelt, die actiefilms kijkt en geen interesse heeft in de waarheid. Net als het overvloedige naakt, de parodie op Christus en de kritiek op het ‘nutteloze theater’ lijken Brods pessimistische voorspellingen vooral bedoeld om de katholiek-conservatieve macht in Polen te provoceren.

De trailer van ‘Het Proces’.

In het derde en laatste deel verrast Lupa met een gepassioneerde tirade van een advocaat, over de bizarre aanvallen op zijn vak. Te midden van alle stroperige en uitgesponnen scènes is dit een verkwikkend uitstapje.

Het absurdisme van Kafka ging te ver, zegt Brod. Maar Lupa brengt, op een even uitputtende als beklemmende wijze, in herinnering dat zijn absurdisme inmiddels de realiteit dichter nadert dan we geneigd zijn te denken.