Hier zie je De Nachtwacht op veertig meter diepte

Veertig meter onder de grond, aan alle kanten omringd door ruw uitgehouwen natuursteen: dit is misschien wel de laatste plaats waar je een kunstwerk zou verwachten. Toch bevindt zich hier, in een van de kathedraalachtige gangen van de Grotten Zonneberg in Maastricht, een replica op ware grootte van Rembrandts De Nachtwacht, rond 1900 met krijt in zwart-wit op het zachte mergel aangebracht door de Maastrichtse kunstenaar Jules Sondeijker.

Dertig jaar lang was de gang waar het opmerkelijke kunstwerk zich bevindt onbereikbaar: het risico op instorting was te groot geworden door de naastgelegen mergelafgraving van de Eerste Nederlandse Cement Industrie (ENCI). De gang werd onlangs opnieuw gekeurd door de provincie, en gestut waar nodig. De afgelopen maanden werkten hier, bij het licht van twee grote studiolampen, twee restauratoren van Stichting Restauratie Atelier Limburg aan deze ‘Grottennachtwacht’. Vanaf dit weekend is het kunstwerk weer te zien tijdens rondleidingen door Maastricht Underground.

De aangetroffen beschadigingen waren hevig. Toen de grot eind jaren tachtig bloot kwam te liggen door het werk van de ENCI kregen vandalen vrij spel. Die brachten diepe krassen aan in het gezicht van Frans Banninck Cocq, en overal stonden namen en kreten in de tekening. „De diepe kloven hebben we eerst opgevuld met een kalkmengsel, daarna schilderen we ze over”, zegt restaurator Angelique Friedrichs, die met verschillende soorten pigment en krijt bezig is om het werk op tijd af te krijgen.

De werkomstandigheden zijn niet ideaal. Het is in de grot maar 11 graden en de luchtvochtigheid is bijna 100 procent, daardoor kunnen de restauratoren maar halve dagen werken. „Toch ga ik het missen als we klaar zijn. Door de bijzondere omgeving en zonder mobiel bereik kun je zeer geconcentreerd werken”, zegt Friedrichs. In de wintermaanden moest de restauratie, die in oktober 2018 begon, zelfs helemaal worden stilgelegd. Het was vleermuizenseizoen, dan is de grot het domein van overwinterende vleermuizen.

Krassen in de muur, het is zo’n beetje traditie in het Maastrichtse grottenstelsel (in totaal zo’n 22.000 gangen). Al honderden jaren tekenen mensen op de muren. „Het zachte mergelsteen nodigt uit om in te schrijven”, verzucht José Hermens van Natuurmonumenten, de beheerder van het gebied. Met een led-lamp beweegt ze door de duisternis van de grot. „De oudste tekst zou uit 1515 zijn”, vult Martha van der Ven-Kuipers aan. De gids van Maastricht Underground geeft al 25 jaar rondleidingen door de grotten. „We kunnen het alleen niet met zekerheid zeggen, het houtskool is nog niet onderzocht. Het kan ook van een grapjas zijn. Maar oude teksten zijn er sowieso.”

Van de Grottennachtwacht weten we wél zeker dat die rond 1900 is aangebracht. „Toen de inkomsten uit mergelwinning wegvielen, gingen de boeren die de grond bezaten op zoek naar nieuwe inkomstenbronnen”, legt Hermens uit. „Er ontstond concurrentie, wie de meeste toeristen kon trekken.” Boer Willems liet Maastrichtse kunstenaars als Jules Sondeijker muurschilderingen maken, behalve De Nachtwacht kom je in zijn gangen onder andere portretten tegen van het koningshuis en een Bijbels tafereel.

Extra opmerkelijk aan de Grottennachtwacht is dat de échte Nachtwacht van Rembrandt uit het Rijksmuseum op maar 300 meter afstand heeft gelegen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lag het tijdelijk opgeslagen in de kunstkluis die in 1942 werd gebouwd in de Sint Pietersberg. „Dat het echte schilderij zo dichtbij is geweest is echt puur toeval, Sondeijker heeft dat nooit kunnen bevroeden”, zegt Hermens.

Advertenties in de grot

Boer Willems was een behoorlijk commerciële groteigenaar, want behalve de kunstwerken kom je in de grot advertenties tegen. Het zijn muurschilderingen die de KLM, Van Houten-cacao en Alpha-margarine aanprijzen. Ook die schilderingen zijn bekrast en kunnen wel wat restauratie gebruiken. „We hebben een wensenlijstje, maar geld is het probleem”, zegt Hermens. In totaal kost de restauratie van Sondeijkers Nachtwacht ruim 20.000 euro, betaald door Maastricht Underground (die de rondleidingen ondergronds geeft), Stichting Regeling Recreatief Berglopen, het Elisabeth Strouvenfonds en Natuurmonumenten.

Moeilijk was om te bepalen hoe Sondeijkers Nachtwacht er precies moest uit komen te zien. „Als voorbeeld hebben we foto’s gebruikt van de schildering vóór de beschadigingen, daarnaast bestuderen we foto’s van het origineel in het Rijksmuseum”, zegt restaurator Friedrichs. „Die heb ik in allerlei verschillende contrasten uitgeprint, zodat we goed de details kunnen zien.” Sondeijkers gezichten zijn net wat anders dan die van Rembrandt. Friedrichs: „Meer twintigste-eeuws.” Dat proberen de restaurateurs nu na te bootsen.

Behalve de diep in het mergel gekraste namen moeten de restauratoren ook een groot deel van de onderkant herstellen. Daar stond in grote blokletters: ‘Voor een paar cent kunt u dit kopen als cement’. Een protestkreet tegen de cementindustrie, zegt Friedrichs. „Mensen waren bang dat de kunstwerken hier helemaal zou verdwijnen, en schreven deze leus erop.”

Butsen van bierflesjes

Er werd ook wel eens een feestje gegeven bij de Grottennachtwacht, de restauratoren vonden butsen van bierflesjes in de schildering. „Die moeten er tegen aan zijn gegooid. De glasscherven zaten nog in het steen.”

Sinds Natuurmonumenten het gebied in beheer heeft, wil het verdere beschadigingen voorkomen. „Eenvoudig is dat niet”, zegt Hermens. „De berg is een gatenkaas. Er zijn zoveel ingangen, je krijgt het niet dicht.” Lang was er veel overlast van de IBL, de Illegale Berglopers, die zonder toestemming de grotten binnen gingen en overal teksten achterlieten. „Voor berglopers met vergunning hebben we nu speciale vrijdagavondopenstellingen”, zegt Hermens. „Dan kunnen we het in de gaten houden.”

Helemaal intact gaat Sondeijkers Nachtwacht niet meer worden. „We laten bewust een deel van de beschadigingen zitten”, zegt restaurator Friedrichs. „Het zou raar zijn als de grot overal beklad is, en deze Nachtwacht smetteloos is. De geschiedenis van beschadigingen mag wel zichtbaar blijven.”