Kunstmatige baarmoeders zijn volgens hem helemaal niet zo eng

Een kunstmatige baarmoeder: wat zou dat wel niet allemaal kunnen veranderen? Het is één van de vragen waarmee filosoof en kunstenaar Koert van Mensvoort zich bijna dagelijks bezighoudt. „Een kunstmatige baarmoeder opent een compleet nieuwe wereld”, zegt hij. „Er zullen allerlei nieuwe sociale structuren ontstaan: vrouwen kunnen straks gewoon doorwerken als ze een kind krijgen. Homoseksuele koppels kunnen makkelijker een kind krijgen. Dat moet enorme impact gaan hebben op de samenleving.”

En waarom ook niet? Na kunstmatige bevruchtingen kunnen embryo’s al wekenlang buiten het lichaam in leven worden gehouden. Te vroeg geboren kindjes kunnen vanaf 23 weken in een couveuse blijven doorgroeien. „Als die overige weken ook overbrugd kunnen worden buiten het lichaam, dan ben je er al”, zegt Van Mensvoort. Samen met het Eindhovense Máxima Medisch Centrum werkt hij aan het concept van zo’n kunstmatige baarmoeder, die volgens hem ‘binnen een paar jaar’ een feit is.

Hij praat over dit soort futuristische en vooralsnog niet-bestaande technieken alsof het de gewoonste zaak van de wereld is. Ondanks zijn nogal heftige vergezichten praat Van Mensvoort rustig, bedachtzaam, met een Brabantse tongval.

Hij bracht vorige week zijn nieuwe boek Next Nature uit bij uitgeverij Maven, waarin hij op een filosofische, heldere en soms zelfs grappige manier beschrijft hoe de tegenstelling tussen natuur en technologie eigenlijk een valse tegenstelling is. Hij denkt dat de mens op termijn zal opgaan in nieuwe, technologische levensvormen. Daarom zijn dingen zoals kunstmatige baarmoeders volgens hem ook helemaal niet zo eng.

Lees ook: Geboren in de babyfabriek - de techniek is bijna zover

„Met onze technologie transformeren we de natuur, en die natuur wordt op die manier een nieuwe natuur, een next nature.” En die nieuwe natuur helpt hij zelf graag ontstaan.

Met zijn stichting, die ook Next Nature heet, brengt hij wetenschappers, kunstenaars en ontwerpers samen om futuristische ontwerpen te maken. Naast hightech-baarmoeders werkt hij aan zaken zoals kweekvlees, dat niet komt van dode dieren maar uit opgekweekte cellen. En hij ontwikkelt een broekriem waarmee mensen hun telefoon kunnen opladen met energie die wordt opgewekt door hun eigen buikvet.

Zijn experimentele ontwerpen roepen weerstand op. Maar die weerstand komt volgens hem grotendeels door valse nostalgie naar een soort oer-natuur die nooit heeft bestaan. „Sex sells, maar nature sells nog beter. Allerlei bedrijven proberen ons spullen te verkopen met de belofte dat ze natuurlijk, puur, écht, organisch zijn.” „We zien natuur vaak net zoals we een naaktstrand zien”, zegt Van Mensvoort. „Het begint precies hier, en het eindigt precies daar. Dit is natuur, en dit niet. Maar zo simpel is het niet.”

Hij noemt dat ‘natuurtheater’, zoals bijvoorbeeld wat er gebeurt in de Oostvaardersplassen in Flevoland, waar dieren zijn uitgezet om een aangelegd natuurgebied op te luisteren. „Een populair beeld is dat we terug moeten naar een soort maagdelijke natuur uit de tijd voordat de mens het allemaal verprutste. Als ik een boswandeling maak zeggen mensen ‘oh wat zijn we toch heerlijk in de natuur!’ Terwijl ik alleen maar de afgezette paden en de aangeharkte stukken zie. We willen ook helemaal niet echt terug naar de natuur. Als je echt terug naar de wildernis zou gaan, dan overlijden drie op de vijf van je kinderen voordat ze volwassen zijn. De natuur is best wel hard.”

Technologie is snel onmisbaar

Tegelijkertijd onderschatten we volgens Van Mensvoort consequent wat technologie ons heeft gebracht. „Er is geen moment in de geschiedenis wanneer het leven beter was dan nu. We zien technologie als iets wat tijdens ons leven is uitgevonden. Of als alles wat nog niet helemaal werkt. Maar natuur en technologie zijn helemaal niet tegengesteld.” Technologie maakt zichzelf snel onmisbaar en wordt dan als vanzelf een tweede natuur, volgens Van Mensvoort. Hij kijkt bijvoorbeeld naar hoe de smartphone in korte tijd een onmisbaar deel van het leven is gaan uitmaken. In de 19de eeuw gebeurde dat met kunstlicht, nu merken we bijna niet eens meer dat het er is.

In de Middeleeuwen was de klok de nieuwe technologie, maar hoe vaak kijk je nog bewust naar een klok alsof het een nieuwe gadget is: die is gewoon onderdeel geworden van het bestaan. Ook de landbouw is ooit uitgevonden. „Een koe melken was ooit heel tegennatuurlijk en nieuw”, zegt hij. „Maar nu herkennen we het eigenlijk al niet meer als technologie, vinden we het misschien zelfs eerder natuur dan techniek.”

Van Mensvoort was één van de eersten in Nederland die aan kweekvlees werkte, in 2011 al. Hij maakte onder meer een ‘kookboek voor kweekvlees’. „Als je mensen toen naar kweekvlees vroeg, zeiden ze: gatver, no way. Pure horror. Ik voelde zelf ook afschuw, maar dacht ook: wacht even, onze consumptieve relatie met dieren is ook niet per se natuurlijk. Die conversatie is sindsdien behoorlijk op stoom gekomen. Nu zijn we toch al een stuk verder in het denken over kweekvlees.”

Veel ethische vragen

De kunstmatige baarmoeder is ongeveer op hetzelfde punt waar kweekvlees zes of zeven jaar geleden was, denkt hij. Van Mensvoort vindt het wel lastig om met zijn team van ontwerpers de juiste balans te vinden tussen wat mogelijk en wat wenselijk is. „Maar de discussie moet gevoerd worden. Neem de kunstmatige baarmoeder. Is dit de ingenieur die de baarmoeder aan de vrouw wil ontfutselen? Of juist de ultieme feministische technologie waardoor vrouwen kunnen zeggen: hé mannetje, draag jij die baarmoeder maar eens in je rugzak.”

Willen we deze techniek überhaupt wel? Die roept zoveel ethische vragen op. Wat doet zo’n nepbaarmoeder met de band tussen moeder en kind? Komen er straks babyfabrieken? Baby’s on demand? „Zeg het maar, nu kunnen we de ontwikkeling nog bijsturen”, zegt Van Mensvoort.

En dan nog die ‘energy-belt’: de riem waarmee je een telefoon kunt opladen aan je eigen buikvet. „Ik merk ook bij mezelf twee reacties. Ik heb aan de ene kant het gevoel: fascinerend! Maar aan de andere kant: néé! Maar we hebben al dat soort devices straks in, om, aan ons lichaam. Mensen hebben overgewicht en mensen hebben last van een lege batterij: het gaat op een gegeven moment hoe dan ook gebeuren. Met veel nieuwe technologieën is het niet een kwestie van ja of nee, maar hóé.”

Randje van het angstaanjagende

Van Mensvoort vindt het blijkbaar niet erg om de grenzen op te zoeken van wat ethisch nog verantwoord is. Waarom doet hij dat juist bij dit soort gevoelige thema’s? „Jazeker provoceer ik. De combinatie van aantrekkingskracht en het randje van het angstaanjagende. Dat vind ik wel spannend. Op de rand van afschuw en fascinatie.”

En er zitten dus ook wel degelijk diepere gedachten achter. In zijn boek beschrijft Van Mensvoort hoe hij denkt dat biologische evolutie door de steeds verder voortschrijdende techniek onvermijdelijk een nieuwe fase ingaat. Natuur en techniek zullen samensmelten. Mensen creëren met hun technologie een volgende fase in de evolutie, waarbij straks niet alleen DNA een informatiedrager is voor veranderingen, maar ook nieuwe technieken.

Van Mensvoort noemt dat de overgang van ‘genetische evolutie’ naar ‘memetische evolutie’. Volgens hem zie je nu al dat sommige zaken die door mensen zijn gecreëerd een eigen ontwikkeling doormaken zonder dat mensen daar nog echte invloed op hebben: kunstmatige intelligentie bijvoorbeeld. Of neem financiële markten, die zich vrijwel autonoom, door computers gestuurd ontwikkelen zonder dat iemand nog precies begrijpt hoe. „De biosfeer wordt de technosfeer”, zegt hij.

Sterker nog: op lange termijn zijn er volgens Van Mensvoort logischerwijs eigenlijk maar twee opties: of de mens sterft uit of de mens gaat op in iets nieuws dat we zelf kunnen creëren. „Daarom denk ik: we moeten niet terug naar de natuur maar voorúít naar de natuur.”