McMindfulness: de keerzijde van al die meditatie-apps

Het is behoorlijk lastig kiezen in Buddhify. Op een paars-geel-rood-blauw klikwiel dat lijkt op een soort rad van fortuin, kun je in de app allerlei meditatiesessies kiezen. Van ‘Tough Times’ tot ‘Growing the lovely’ tot ‘Playfulness’. Er is een ‘Mindful Ninja’-verzameling en speciale meditaties om je de treinreis naar werk door te helpen en om minder smartphoneverslaafd te worden. Als je er eentje hebt uitgezocht, krijg je zoetgevooisde instructies om op je ademhaling te letten, je lichaam en gedachten bewuster te observeren.

En Buddhify is nog maar een van de vele honderden mogelijkheden voor wie even lekker zen wil worden met hulp van een app. Headspace, Calm, Serenity, Tide, Meditation Moments, Just like Buddha, de toplijsten van de appwinkels staan er vol mee.

Waarschijnlijk waren nog nooit zo veel mensen aan het mediteren als nu. Maar met het succes zwelt ook de kritiek aan vanuit traditionelere meditatie-hoek. Er zou sprake zijn van doorgeslagen commercialisering, verplatting en ‘verapping’ van meditatie.

Deze zomer verschijnt een zeer kritisch boek over de mindfulness-industrie van de Amerikaanse managementhoogleraar Ronald Purser met de veelzeggende titel McMindfulness. Hij vindt dat mindfulness is ontaard tot „een banale vorm van kapitalistische spiritualiteit die sociale en politieke verandering belemmert”. Zelfs de Amerikaanse microbioloog Jon Kabat-Zinn, die dankzij zijn baanbrekende onderzoeken geldt als de grondlegger van de huidige mindfulness-hype, slaat de laatste jaren alarm over ‘McMindfulness’: „Meditatie is geen quick fix”, waarschuwt hij.

Mindfulness zoals het nu wordt aangeboden zorgt er volgens critici voor dat het stressveroorzakende systeem blijft bestaan, terwijl dat hele systeem juist op de schop zou moeten. Meditatie is een lapmiddel geworden dat uiteindelijk het échte probleem, een samenleving die jaarlijks alleen al in Nederland honderdduizenden mensen tot een burn-out of depressie drijft, niet oplost en zelfs in stand houdt. Een pleistertje op een wond die steeds verder doorettert.

Stress, angst en pijn

Mindfulness is een manier om met behulp van meditatie-oefeningen meer aandacht en bewustzijn te kweken. Door geconcentreerd op de ademhaling te letten en gedachten te observeren in plaats van je erdoor te laten meeslepen, kun je je minder laten leiden door impulsen en destructieve gewoontes en gedachtes, zo is het idee. Er is veel wetenschappelijk bewijs dat mindfulness daadwerkelijk helpt tegen stress, angst en pijn. Hoe meer mensen daarmee bezig zijn, hoe beter, zou je denken.

Lees ook het opiniestuk van Paulien Derwort: Ga toch weg met je mindfulness

„Meditatie is een pad van loslaten”, zegt Cor Laven. Hij is meditatiebegeleider in het Rotterdamse meditatiecentrum Shambhala. In het minimalistisch ingerichte pand staat een boeddhistisch altaar en een gong, het ruikt er een beetje naar thee.

„Je komt door meditatie úít de cocon van een egocentrisch wereldbeeld, ontwikkelt een grotere visie op de wereld dan alleen jezelf. Maar het gaat er bij veel apps vooral over: word ik er zélf beter van?” De doorgeslagen vorm, McMindfulness, is te egocentrisch, te veel gericht op persoonlijk succes, vindt ook hij.

Wat de apps beloven staat haaks op wat mindfulness werkelijk is

In elk geval klopt het dat de populairste apps opvallend veel op carrière en productiviteit gerichte meditatiesessies aanbieden. Buddhify heeft bijvoorbeeld een ‘motivatiesessie’ voor tijdens werkpauzes, Headspace biedt complete trajecten aan die draaien om ‘werk en productiviteit’ en ‘persoonlijke groei’. Dat terwijl juist ‘niet-streven’ een van de kernboodschappen is van meditatie.

Wat de apps beloven staat in die zin eigenlijk haaks op wat mindfulness ís. Dat gaat vooral om het scheppen van ruimte in je geest, en niet met het proberen te behalen van een resultaat, volgens Laven. Je hóéft niet per se een ‘Mindful Ninja’ te worden als je mediteert.

Of neem de sessies van Buddhify om het woon-werkverkeer door te komen. Kun je echt spreken van mindfulness als je in een trein zit vol gestresste forenzen? Op die manier bieden meditatie-apps een kort moment van individuele verlichting van een collectief probleem dat gewoon blijft bestaan.

Headspace verkoopt ook mindfulness-programma’s aan grote beursgenoteerde multinationals, waaronder Unilever. Dat soort cursussen kunnen voor veel individuele werknemers heel heilzaam zijn. Maar hoe vaak leiden ze tot fundamentele veranderingen bij de bedrijven die hun werknemers doen snakken naar wat meer mindfulness?

De vrees van critici is dat de apps meditatie een te gemakzuchtige vorm van zelfhulp maken. Zo leidt het af van waar mindfulness eigenlijk voor bedoeld is: bewuster in het leven staan en milder zijn voor jezelf en voor anderen. „Je kunt bij wijze van spreken ook heel mindful een bank overvallen”, zegt Nienke Heijbroek van het Amsterdamse Centrum voor Mindfulness. „Maar dat is natuurlijk niet echt de bedoeling.”

Boeddhistische monnik

De onderlinge verschillen tussen de vele meditatie-apps is groot. Maar de populairste zoals Headspace, Calm en Buddhify lijken de kritiek serieus te nemen. Ze bieden naast de carrière-gerichte sessies ook volop meditaties aan die juist gericht zijn op anderen en op compassie. Headspace is opgericht door een Boeddhistische monnik die probeert om juist ook de diepere morele betekenis van mediteren en mindfulness over het voetlicht te brengen in de sessies. Het probleem zit ’m meer in hoe mensen de apps gebruiken dan dat ze bestáán.

Aan de positieve recensies in de appwinkels te zien, hebben veel mensen wel degelijk baat bij de apps. „Ik word er heel rustig van”, schrijft gebruiker Vince Broersen in Googles appwinkel. „Dit heeft me zó goed geholpen”, schrijft een andere, anonieme recensent.

Via de apps komen miljoenen mensen in aanraking met meditatie, die waarschijnlijk nooit één stap zouden zetten in een ouderwets meditatiecentrum. Daar zit je vaak nog met zijn allen in een kringetje op een kussen en een yogamatje te mediteren. Die setting is niet voor iedereen even aantrekkelijk. Bovendien: beter mindful in een gestresste samenleving dan helemaal niet mindful, toch?

Disfunctionele bedrijven

Mindfulness kan allerlei gunstige effecten hebben op gemoedstoestand en stress, daarvoor is het bewijs inmiddels zeer overtuigend. Als de populariteit van apps helpt om disfunctionele bedrijven die hun mensen massaal over de kling jagen fundamenteel te veranderen, is dat natuurlijk winst. Maar het is zeer de vraag of dat wel gebeurt. Ondanks het feit dat mindfulness de laatste jaren ongekend populair is, raken werkstress, depressie en burn-out alleen maar verder in een stroomversnelling.

Lees ook: Burn-out lijkt veel voor te komen, maar wat is het nu eigenlijk?

De apps laten meer mensen dan ooit kennismaken met meditatie en dat is mooi, signaleert ook Cor Laven in Shambhala. Maar hij ziet bij zijn meditatiecentrum dat mensen die er langskomen omdat ze door een app zijn geïnspireerd, zelden tot nooit vaste bezoekers worden. „Dat kan natuurlijk aan ons liggen. Maar veel mensen hebben het simpelweg te druk om terug te komen. Ze zitten mede door de smartphone ingekapseld in een vast patroon van werken, van altijd bereikbaar zijn, constante druk.”

Nóg meer apps installeren op diezelfde smartphone is wat dat betreft misschien wel het laatste wat we in deze tijd nodig hebben, denkt hij.