Voedsel is geopolitiek, en Afrika heeft de toekomst

Zeg geopolitiek en je denkt misschien aan de handelsoorlog tussen China en de VS, aan de grote technologiestrategie die Europa (nog) niet heeft, en aan de Chinese 5G-infrastructuur die we ondertussen toelaten. We hebben het graag over grensverleggende technologische ontwikkelingen en hoe die de wereld van morgen vormen. Maar een andere dimensie tekent in toenemende mate het geopolitieke spel. Een basaler en aardser laag van ons bestaan: hoe bebouwen we ons land, waar halen we onze grondstoffen vandaan om het land te voeden, en welke relaties gaan we met andere landen aan om aan ons voedsel te komen? Soms is het goed om te kijken naar de wortels van ons bestaan, om te begrijpen waar de toekomst ligt.

Eén boodschap kwam terug in alle gesprekken die ik in maart met de voedselorganisaties van de Verenigde Naties in Rome voerde: we moeten weer geopolitiek gaan denken.

In de laatste decennia was voedsel een minder acute geopolitieke kwestie. De zogeheten Groene Revolutie, die vanaf de jaren zestig in de landbouw plaatsvond, voornamelijk in Azië, had ervoor gezorgd dat veel mensen de honger bespaard bleef. Een enorme vooruitgang. Wij geven allang niet meer de helft van ons inkomen aan voedsel uit, zoals in de jaren vijftig.

Honger, protectionisme, conflicten

Een paar recente ontwikkelingen zetten voedsel als geopolitiek thema weer op scherp. Om te beginnen neemt honger weer toe in de wereld. De relatie tussen ons en de planeet staat onder spanning nu we te veel van haar vragen. En de relatie tussen landen verschraalt door protectionisme en de handelsoorlog tussen de VS en China. Landen die daar de dupe van zijn, proberen weer zorgvuldiger hun natuurlijke bronnen te beheersen. Honger leidt weer tot meer conflicten. Staten die hun bevolking niet van voedsel kunnen voorzien, lopen meer kans op protesten en politieke instabiliteit. De Arabische lente en de onrust die bijdroeg aan de oorlog in Syrië zijn daar voorbeelden van. En ook al speelt klimaatverandering een grote rol, voedselschaarste is vaak uitkomst van politieke besluitvorming. Nog schrijnender is het in het geval van Jemen, waar honger als oorlogswapen dient. Vooral in het Midden-Oosten en in Afrika heeft voedselschaarste de afgelopen jaren migratie op gang gebracht.

Afrika wordt het doelwit van deze nieuwe geopolitieke realiteit van voedsel. We denken nu vaak aan het continent in termen van hulp, maar wij zijn het die Afrika hard nodig hebben. Ontwikkelde landen willen uiteraard de snelgroeiende markten van dit continent veroveren – de verwachting is dat Afrika in 2025 voor 110 miljard dollar aan voedsel zal importeren om de eigen bevolking te voeden. Maar bovendien ligt er een groot landbouwpotentieel in het vruchtbare continent. Terwijl we in Westerse landen de productie niet heel veel verder meer kunnen opschroeven, ligt 60 procent van ’s werelds ongebruikte landbouwgrond in Afrika.

De grootmachten China en de VS hebben dit haarfijn door. De intocht van China op het continent intensiveert de nieuwe ‘scramble for Africa’. Het gaat nu om de vraag: wie kan Afrika het snelst opeten? Het Westen kent al een lange geschiedenis van grondstoffen uit het continent halen en tegelijkertijd boterbergen op de lokale markten afzetten. Ondertussen bekritiseren we China, dat als nieuwe grootmacht in talloze Afrikaanse landen land opkoopt om zijn eigen voedselbehoefte te beveiligen. Afrika lijkt niet te kunnen profiteren van deze strijd om voedsel.

Chinese voedselgiganten

Een tweede verschuiving: decennialang beheersten Amerikaanse voedselbedrijven de wereld, maar China lijkt op te komen als voedselmacht. Al langer investeert het land onder de ‘Go Out’-voedselstrategie van Xi Jinping in honderd landen in agricultuur. Dit is niet enkel een manier om de eigen voedselvoorziening veilig te stellen. China heeft zo ook voedselgiganten gecreëerd die de dominantie van de Amerikaanse ‘Big Food’ in de wereldmarkten tarten. De geopolitieke strijd om voedsel lijkt, net als op het domein van technologie, tussen de twee grootmachten te gaan.

Maar er zijn alternatieven op komst. Recent ondertekenden Afrikaanse leiders een nieuw verdrag dat kan leiden tot de grootste vrije handelszone ter wereld: de African Continental Free Trade Area. Dit nieuwe akkoord heeft ook als doel voedselzekerheid te vergroten en kan het continent minder afhankelijk maken van voedselimporten, doordat de handel tussen landen opbloeit. Als Afrikaanse landen daarnaast ook hun eigen voedselstrategie ontwikkelen, iets waar Rwanda bijvoorbeeld al succes mee heeft, kunnen ze meer vanuit hun eigen kracht opereren.

Sterk zijn tegenover China en VS

Daarnaast kunnen kleinere machten – die nu speelbal zijn van de strijd tussen China en de VS, en voor wie protectionisme geen optie is omdat ze afhankelijk zijn van anderen – zich opwerpen als bondgenoten van het Afrikaanse continent. Niet op basis van ouderwetse ontwikkelingshulp, maar op basis van reciprociteit. Hier liggen kansen voor Nederland, dat als voedselland al goed is in het bouwen van partnerschappen in het buitenland. De aanpak waarbij overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen samenwerken, onder de naam Dutch Diamond approach, staat daar om bekend.

Nederland kan de exportrelatie die het nu met de wereld heeft niet vasthouden in de toekomst – simpelweg omdat het exporteren van grote volumes niet duurzaam is. Wel kan ons land de expertise op het gebied van voedsel en water strategischer inzetten en Nederland koploper maken, bijvoorbeeld op het gebied van de kringlooplandbouw. Nu wordt beleid voor voedsel door de ministeries van Landbouw en Buitenlandse Zaken nog los van elkaar gevoerd. Maar door te denken in termen van geopolitiek, zouden ze samen een Nederlandse voedselstrategie kunnen formuleren. Zo kan Nederland een voedselland blijven én bijdragen aan de voedselproblematiek in de wereld.