Waarom sommigen vaccineren erger vinden dan niks doen

Burgemeester Bill de Blasio van de Amerikaanse stad New York heeft afgelopen week in gedeeltes van het stadsdeel Brooklyn de noodtoestand afgekondigd. In het gebied is een mazelenepidemie uitgebroken en burgers worden nu verzocht zich te laten vaccineren.

Ook in Nederland komen mazelen dit jaar vaker voor. In de eerste drie maanden van 2019 zijn er in Nederland tien meldingen over patiënten met mazelen binnengekomen ten opzichte van twee meldingen in eerdere jaren. De toename van deze “uitgestorven” ziektes heeft de laatste tijd veel discussie over vaccineren doen ontstaan. De motivatie van mensen om hun kind niet te laten vaccineren kan deels verklaard worden door de ongegronde opvatting dat er een link is tussen vaccinaties en autisme. Wat minder aandacht heeft gekregen is dat subtiele psychologische “biases” (beperkingen van ons denkpatroon) ook een rol kunnen spelen bij de keuze om niet te vaccineren.

Ingrijpen is erger

Eén bias die een belangrijke rol kan spelen bij de keuze om wel of niet te vaccineren is de omissie bias, de neiging om acties erger te vinden dan nietsdoen of nalaten, ook als beiden hetzelfde schadelijke effect hebben en vanuit dezelfde intentie gebeuren. Amerikaans onderzoek met ouders als deelnemers werd gevraagd de volgende vaccinatiebeslissing te nemen. Er is een griepepidemie uitgebroken die 10 op de 10.000 kinderen dodelijk zou treffen. Er is een vaccin beschikbaar, maar deze heeft als bijwerking dat er 5 op de 10.000 kinderen zullen sterven. Wat doe je? Hoewel er bij de laatste optie minder kinderen zouden sterven, lieten de resultaten van het onderzoek zien dat de meeste ouders toch kozen om hun kind niet te laten inenten. Dit kan verklaart worden door de omissie bias. Door deze bias denken mensen in veel gevallen dat het erger is om actief in te grijpen dan om niets te doen, omdat er bij actief ingrijpen een directe relatie is tussen het handelen van de persoon en de negatieve consequenties van die actie. Bij het actief inenten van kinderen voelen ouders zich dus meer verantwoordelijk voor de vijf kinderen die overlijden door de inenting dan voor de tien kinderen die door externe omstandigheden zouden overlijden (als gevolg van de griep).

Geanticipeerde spijt

Een andere, gerelateerde, psychologische factor die de opvatting over vaccineren kan voorspellen, is geanticipeerde spijt. Als ouders zich meer verantwoordelijk voelen voor het actief ingrijpen door te vaccineren dan voor nietsdoen, zullen ze wellicht ook meer spijt anticiperen wanneer het vaccin negatieve consequenties heeft. De angst voor het ervaren van spijt zou ouders dus doen kunnen laten beslissen hun kind niet te laten inenten. Sommige onderzoekers beweren zelf dat het geanticipeerde spijt is, en niet de omissie bias, die de opvatting over vaccineren voorspelt, en dat het ten oorzaak ligt aan zowel de positieve als de negatieve opvattingen over vaccineren. Sommige ouders hebben namelijk de angst spijt te ervaren over de negatieve consequenties van het laten vaccineren, maar andere ouders juist over de negatieve gevolgen van het niet laten vaccineren.

Informatie is niet effectief

Er zijn meerdere lessen te leren van dit psychologisch onderzoek, maar laat ik afsluiten met wat goed nieuws en wat slecht nieuws. Het slechte nieuws is dat het informeren van mensen over de relatieve risico’s van vaccineren ten opzichte van de ziektes die ze voorkomen waarschijnlijk niet effectief zal zijn om de opvattingen van mensen te beïnvloeden. Psychologische biases spelen een belangrijke rol en zorgen ervoor dat mensen niet altijd optimale beslissingen maken. Het goede nieuws is dat relatief simpele interventies, die zich richten op bijvoorbeeld het framen van niet vaccineren als actie in plaats van inactie, potentieel positieve effecten zouden kunnen hebben op de perceptie van vaccinaties.

Gert-Jan Lelieveld is universitair docent bij de sectie Sociale, Economische en Organisatiepsychologie aan de Universiteit Leiden. De gedragscolumn verschijnt regelmatig en wordt geschreven door sociale wetenschappers die reflecteren op psychologische mechanismen achter het nieuws.