Komen de Nederlandse kalifaatgangers terug?

Waarom is de kwestie van de kalifaatgangers plots actueel?

De Amerikaanse president Trump bracht het afgelopen weekeinde, met een reeks tweets, de zaak in een stroomversnelling. Maar de Syrische Koerden vragen westerse landen al jaren hun onderdanen terug te nemen die bij terreurgroep IS zijn gegaan en nu gevangen worden gehouden door de SDF, een coalitie van Koerdische strijders aangevuld met Syrisch-Arabische rebellen die door de VS werd opgericht om tegen IS te vechten.

Dat de zaak nijpend is geworden heeft twee voorname redenen.

Allereerst loopt de militaire strijd tegen IS echt op zijn eind: de allerlaatste IS-strijders zijn omsingeld in het Syrische dorp Baghouz nabij de grens met Irak.

Daarnaast heeft president Trump eerder dit jaar de terugtrekking van de Amerikaanse troepen uit Noordoost-Syrië bevolen. Hij beschouwt de oorlog tegen IS als afgelopen.

Zonder Amerikaanse steun wordt de situatie in SDF-gebied precair en daarmee ook het lot van de duizenden buitenlandse IS-strijders en hun families in het gebied.

Meent Trump het dat hij de IS’ers gaat vrijlaten als zij niet worden opgehaald?

Wellicht gaat het om een dreigement. De Syrische Koerden hebben in het verleden meer dan eens gedreigd met het vrijlaten van de IS’ers en hun families.

Dat was vooral een manier om de westerse regeringen onder druk te zetten: in de praktijk is vrijlating ook voor de Koerden zelf een groot gevaar. De VS hebben er ook geen belang bij dat grote aantallen potentiële terroristen of jihad-strijders op vrije voeten komen.

Maar de IS’ers kunnen ook op een andere manier vrijkomen. Als de situatie in Noordoost-Syrië omslaat, bijvoorbeeld door een Turkse invasie, is het niet ondenkbaar dat de gevangenen gewoon gaan lopen.

Om hoeveel mensen gaat het eigenlijk?

De Syrische Koerden zeggen dat zij in totaal zo’n 900 buitenlandse strijders vasthouden en zo’n 4.000 vrouwen en kinderen. Voor Nederland zou het volgens de Koerden gaan om vier mannen, acht vrouwen en vijftien kinderen. Dat zijn er veel minder dan zijn uitgereisd, daar overleden, geboren of inmiddels gedood. Er zijn dus veel Syriëgangers waarvan niet bekend is waar zij zitten. Volgens de Nederlandse inlichtingendienst AIVD reisden sinds 2013 in totaal 315 Nederlanders af naar het strijdgebied.

Hoe zou een repatriëring in zijn werk kunnen gaan?

Er zijn verschillende mogelijkheden, geen enkele ideaal. De situatie wordt gecompliceerd door het feit dat de Autonome Administratie van Noordoost-Syrië geen staat is, maar een gebied dat de facto autonomie heeft verworven binnen de context van de Syrische oorlog. Daarom liggen officiële contacten moeilijk. Maar oplossingen zijn er wel.

Via een luchtbrug uit Noordoost-Syrie: dit heeft het voordeel dat allerlei politieke en diplomatieke obstakels worden omzeild. Toelating om het Turkse luchtruim te doorkruisen zou moeten volstaan. De VS hebben een rudimentaire militaire luchthaven ingericht in Kobani, waar C-130’s en C-17’s kunnen landen. Maar er is wel haast mee gemoeid. De situatie op het terrein moet stabiel zijn, en alleen VS hebben de logistiek ter plaatse om dat te doen. Frankrijk en VK hebben enkel een beperkte aanwezigheid van special forces. En de VS zijn in januari begonnen met de geleidelijke terugtrekking.

Via Iraaks Koerdistan: deze oplossing was tot dusver het meest gangbaar. De Syrische Koerden hebben gezegd dat zij de gevangenen naar de grensovergang met Irak in Faysh Khabur kunnen brengen. Van daaruit kunnen zij in principe via veilig Iraaks-Koerdisch gebied naar de luchthaven van Erbil worden gebracht.

Alleen: de Koerdische Regionale Regering (KRG) is ook geen autonome staat, en de buitengrenzen vallen in principe onder de controle van de Iraakse regering, waarmee de KRG op gespannen voet leeft sinds de mislukte Koerdische onafhankelijkheidsverklaring van 2017.

„Wij hier tot dusver niet over geconsulteerd”, zegt Dindar Zebari, een verantwoordelijke voor de buitenlandse betrekkingen van de KRG, tegen NRC. Volgens Zebari heeft Erbil buitenlandse strijders die in Iraaks Koerdistan zijn gearresteerd altijd naar Bagdad gestuurd. Een aantal is van daaruit ook gerepatrieerd, onder meer naar Rusland. „Wat een repatriëring vanuit Syrië betreft: ik veronderstel dat die binnen de bestaande multilaterale samenwerking kan gebeuren die sinds vier jaar bestaat in het kader van de strijd tegen IS.” Hij doelt op Operation Inherent Resolve, de coalitie van de VS en een 30-tal andere landen waaronder België en Nederland in de strijd tegen IS.

Via de Syrische regering: Rusland heeft eerder landgenoten gerepatrieerd uit Koerdisch gebied in Syrië. De overhandiging gebeurde in Qamishli, de hoofdstad van Koerdisch gebied in Syrië, waar de Syrische regering altijd de luchthaven en de grens met Turkije is blijven controleren. Maar Rusland is een bondgenoot van president Assad, en heeft troepen in Syrisch regeringsgebied. Voor westerse landen is dit niet echt een optie: alleen Tsjechië heeft nog een vertegenwoordiging in Damascus.

Via Turkije: logistiek mogelijk maar politiek moeilijk. Turkije beschouwt de YPG, de Koerdische militie die de ruggengraat vormt van de SDF, als een terroristische groepering omwille van de banden met de Turks-Koerdische afscheidingsbeweging PKK. Omgekeerd beschuldigt de YPG Turkije van steun aan het terrorisme omwille van het gemak waarmee buitenlandse jihadisten via Turkije naar IS-gebied konden reizen. Turkije heeft sindsdien een muur gebouwd langs zijn grens met Koerdisch gebied in Syrië.

Werken Europese landen samen op dit onderwerp?

De lidstaten van de Europese Unie houden elkaar op de hoogte, maar een gezamenlijke aanpak is er nog niet.

Welke rol speelt Frankrijk in deze kwestie?

Als eerste westerse land heeft Frankrijk eind januari bevestigd een „voorkeur” te hebben voor „controle en dus voor repatriëring” van onderdanen die ter plekke gevochten hebben. Dat is niet alleen om veiligheidsredenen, maar ook om het recht te laten terugkeren.

De terrorist is zo „niet langer een ‘strijder’, een ‘soldaat’, een ‘Godswaanzinnige’ of een ‘kamikaze’”, analyseerde Le Monde, maar hij moet „voor alles verantwoording afleggen voor een overtreding van het wetboek van strafrecht”. Vanaf eind 2015 heeft president François Hollande zonder nationaal of internationaal juridisch kader volgens de krant Le Monde opdracht gegeven tot gerichte liquidaties van prominente Franse jihadgangers.

Concreet is nog niet veel veranderd. „Alle opties worden bekeken”, zeggen Franse regeringswoordvoerders. Maar totdat een definitieve knoop is doorgehakt, wordt „van geval tot geval” gekeken of strijders of hun kinderen terug kunnen keren en in Frankrijk berecht kunnen worden, zei Justitieminister Nicole Belloubet maandagochtend.

Wat is het beleid van Nederland? Gaat de regering mensen terugnemen?

Van het actief terughalen van strijders is geen sprake en Nederland zal dat ook niet gaan doen, zei minister Stef Blok (Buitenlandse Zaken, VVD) maandag na afloop van een regulier overleg met EU-collega’s. De coalitiepartijen zijn verdeeld. VVD, CDA en ChristenUnie voelen niets voor het naar Nederland halen van de kalifaatgangers, D66 vindt dat naar een oplossing in Europees verband moet worden gezocht.

De meeste Europese landen, waaronder Nederland, hanteren het standpunt dat wie op eigen kracht een consulaat kan bereiken in een buurland de nodige consulaire bijstand krijgt om naar huis terug te keren.

Waarom zou Nederland de strijders terughalen?

Hét argument om strijders terug te halen is dat zij in Nederland na berechting beter in de gaten kunnen worden gehouden. Volwassenen gaan sowieso onmiddellijk naar de gevangenis bij terugkeer in Nederland. De angst is dat geïdeologiseerde en getraumatiseerde strijders die in Syrië in Irak vrij rondlopen terroristische acties in hun landen van oorsprong gaan voorbereiden.

De Koerdische autoriteiten daar zijn niet van plan om de buitenlanders te berechten, en zelfs als zij dit zouden doen: zij zijn principieel tegen de doodstraf. Op een bepaald moment komen de IS-strijders dan toch weer vrij.

Bovendien zullen kinderen opgroeien in de kampen waar zij onder invloed kunnen staan van volwassenen die de IS-ideologie niet hebben afgezworen. Zij kunnen ook een wrok ontwikkelen tegen hun vaderland, terwijl zij straks wel aanspraak kunnen maken op hun Nederlanderschap.

Waarom zouden ze daar moeten blijven?

Het argument om ze in het voormalig strijdgebied te laten zitten is dat zij dan niet in Nederland zijn. In 2015 ging premier Rutte tijdens een tv-debat akkoord met de stelling dat „uitgereisde jihadisten beter daar kunnen sneuvelen dan terugkeren naar Nederland”. Ruttes stelling staat of valt wel met het sneuvelen van de betrokkenen. Wat met zij die niet gesneuveld zijn? En wat met de vrouwen en kinderen?

Kunnen strijders wel blijvend in de gaten worden gehouden?

De Noorse expert Thomas Hegghammer merkt op dat het surveilleren van Syriëgangers na hun vrijlating geen eenvoudige klus wordt. „Veel van deze mensen zullen jarenlang in de gaten moeten worden gehouden, alsook de mensen waarmee zij contacten hebben. Neem honderd mensen terug, en je moet al snel 300 mensen in de gaten houden.” Deze groep is gevaarlijker dan zij die eerder op eigen houtje zijn teruggekeerd, zegt hij. „Hun terugkeer is immers niet omdat zij tot een ander inzicht zijn gekomen maar omwille van externe factoren (militaire nederlaag IS).” Een ander nadeel is dat de middelen van onze rechtspraak beperkt zijn. Een feitenonderzoek naar specifieke misdaden die in Syrië zijn begaan ligt om evidente redenen erg moeilijk. Syriëgangers worden doorgaans veroordeeld voor het feit dat zij naar Syrië zijn gegaan en zich daar bij een terroristische organisatie hebben aangesloten. Die straffen zijn relatief licht: gemiddeld tussen de zes en de acht jaar.

Kan een internationaal tribunaal een oplossing zijn?

Strafrechtadvocaat Geert-Jan Knoops pleitte daar maandag voor op Radio 1, en ook Belgisch premier Michel gooide daar een balletje over op. Omdat Syrië noch Irak het Statuut van Rome van het Internationaal Strafhof heeft geratificeerd, heeft het hof daar alleen rechtsmacht als de Veiligheidsraad er een onderzoek gelast, en dat lijkt uitgesloten. Wel kan het hof Europese verdachten vervolgen, omdat hun landen van herkomst het hof erkennen. Dit mag het hof alleen doen als is vastgesteld dat hun eigen landen niet kunnen en willen vervolgen. Voor een speciaal tribunaal zou een resolutie van de VN-Veiligheidsraad nodig zijn, zoals met het Rwanda-Tribunaal in Arusha, Tanzania. Voor zo’n speciaal tribunaal lijkt vooralsnog weinig animo te bestaan.