Verwarring en zorgen over opgezegd INF-verdrag: negen vragen en antwoorden

Waarom was het INF-verdrag belangrijk?

De ondertekening van het Intermediate-Range Nuclear Forces-verdrag (INF) door de Amerikaanse president Reagan en Sovjetleider Gorbatsjov beperkte eind jaren 80 de nucleaire wapenwedloop tussen Oost en West en droeg daarmee bij tot het einde van de Koude Oorlog. In de jaren zeventig begon de Sovjet-Unie met het stationeren van mobiele kernraketten voor de middellange afstand. Deze SS-20-raketten bestreken heel West-Europa en konden binnen een kwartier hun doel bereiken – wat de NAVO nauwelijks reactietijd gaf om ze te onderscheppen.

In antwoord op die dreiging stationeerde de NAVO verschillende soorten raketten in Europa. Het plan was die ook op de Nederlandse basis Woensdrecht te stationeren maar na veel protest stelde het kabinet dat besluit uit. In 1987 sloten beide supermachten het INF-verdrag dat alle raketten verbood met een bereik tussen de 500 en 5.500 kilometer. Stationering in Woensdrecht was daarna van de baan.

Schendt Rusland inderdaad het INF-verdrag, zoals de VS zeggen?

De VS en de NAVO zeggen van wel. Rusland zou het INF schenden door de ontwikkeling van een kruisraket die kan worden afgevuurd vanaf de ‘Iskander-M’, een ballistisch raketsysteem voor de korte afstand. Volgens Moskou blijft het bereik echter binnen de grenzen van het verdrag (500 kilometer). Gezien het feit dat het gaat om een aangepaste versie van de maritieme kruisraket ‘Kalibr’ (met een maximaal bereik van 2.500 kilometer) lijkt het Russische verhaal niet erg geloofwaardig.

Waarom zou Rusland van het INF-verdrag af willen?

Rusland heeft te maken met twee strategische problemen. China en opkomende kernmachten als India en Iran beschikken over raketten voor de middellange afstand waarmee ze Moskou kunnen treffen, maar vanwege het INF-verdrag kon Rusland daar geen gelijksoortige wapens tegenover zetten. Moskou maakt zich bovendien grote zorgen over het Amerikaanse raketschild in Oost-Europa.

Washington mag dan beweren dat de raketbases in Polen en Roemenië gericht zijn op het onderscheppen van raketten uit Iran, het Kremlin vreest dat op termijn de Russische kernraketten op weg naar de VS kunnen worden onderschept. Dat zou Ruslands nucleaire afschrikking ondergraven. President Poetin waarschuwt al jaren voor de gevaren van ‘missile defense’. Vorig jaar presenteerde hij een reeks ‘wonderwapens’ die een Amerikaans raketschild nutteloos moeten maken.

Aan welke raketten werkt Rusland op het moment?

Vorig jaar presenteerde president Poetin verschillende wonderwapens die het Amerikaanse raketschild moeten verslaan. De ‘Avangard’ is een kernkop in de vorm van een delta, die kan manoeuvreren. Een gewone kernkop valt in een rechte boog naar de aarde, de Avangard kan zigzaggend naar zijn doel, met een snelheid van vele malen de geluidssnelheid. Dat maakt het onderscheppen ervan onmogelijk. Rusland claimt dat het systeem succesvol is getest en in productie is genomen. Het systeem is bedoeld voor intercontinentale raketten, maar Poetin gaf afgelopen zaterdag opdracht om Avangard ook geschikt te maken voor de middellange afstand. Een veel goedkopere oplossing is de doorontwikkeling van de 9M729 kruisraket. Sinds kort heeft Rusland Iskander-raketten (ballistische raketten voor de korte afstand) in Kaliningrad gestationeerd. Uitgerust met de 9M729 vormen die systemen een bedreiging voor heel West-Europa. Het neerschieten van een kruisraket, die onder de radar en zigzaggend naar zijn doel vliegt, is uiterst lastig.

Welke dreiging kan China in de toekomst gaan vormen?

China heeft het INF niet ondertekend en kon daardoor de laatste jaren ongehinderd werken aan zowel conventionele als nucleaire raketten. Daarmee wil China zijn strategische positie in de Oost- en Zuid-Chinese Zee versterken, en in de Stille Oceaan. FBI-directeur Christopher Wray zei daarover vorig jaar: „Rusland vecht op veel vlakken om relevant te blijven na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Het voert het gevecht van vandaag. China vecht het gevecht van morgen.”

Vanwege het INF-verdrag met Rusland konden de VS de Chinese dreiging echter niet beantwoorden, bijvoorbeeld door vergelijkbare raketten op het grondgebied van bondgenoten in de regio te plaatsen. Nu het INF van de baan lijkt, heeft Washington de handen min of meer vrij om (kern)raketten in de regio te plaatsen. De vraag is wel of Amerika’s bondgenoten in de regio, Japan en Australië, mee willen werken aan zo’n wedloop.

Hoe ziet het Chinese wapenarsenaal eruit?

China staat inmiddels vooraan op het gebied van technologie voor middellangeafstandsraketten. Het land staat volgens een recent rapport van het Amerikaanse ministerie van Defensie op het punt om „enkele van de modernste wapensystemen ter wereld” in gebruik te nemen. Het gaat volgens Amerikaanse experts om ruim duizend korte- en middellangeafstandsraketten. China’s raketopbouw is er vooral op gericht om steeds verder ten oosten en zuiden van de eigen kustlijn militair actief te kunnen zijn, zonder dat de VS dat kunnen voorkomen.

Gaat China nu zelf eigen wapenakkoorden opstellen?

Het einde van het INF-verdrag maakt de weg vrij voor China om een leidende rol te nemen bij de opstelling van nieuwe multilaterale verdragen op het gebied van wapenbeheersing. Eerder stapte China voortvarend in het gat dat de VS achterlieten, toen ze uit het klimaatakkoord stapten. Beijing heeft al laten weten dat het geen onderdeel wil uitmaken van een eventuele uitgebreide versie van het INF-verdrag. Door zelf nieuwe verdragen te initiëren, kan het land zijn internationale status als grootmacht die zijn verantwoordelijkheid neemt op het wereldtoneel uitbouwen.

Het is wel de vraag of China de tijd daar nu al rijp voor acht, want dan moet het land zich ook aan die verdragen – en aan bijbehorende controles van andere landen – houden. De Chinese wapenopbouw is nog lang niet afgerond. Het land bouwt niet alleen aan een moderne marine en een luchtmacht, maar ook aan een raketarsenaal dat moet voorkomen dat de VS optreden tegen de Chinese expansie, bijvoorbeeld in de Zuid-Chinese Zee.

Wat betekent de opzegging van het INF voor andere internationale wapenverdragen?

Het internationale debat rond non-proliferatie, dat vooral stoelt op onderling vertrouwen, staat nu onder druk. Het opzeggen van het INF door de VS en Rusland zal dan ook zeker consequenties hebben voor andere besprekingen. Zo dreigde de Russische diplomaat Sergej Rjabkov vrijdag al met consequenties voor de gesprekken over het zogeheten Start-verdrag voor intercontinentale raketten. „Ik vrees oprecht dat het Start-verdrag mogelijk hetzelfde lot is beschoren als dat van INF”, zei hij op Russische televisie. „Daarmee refereerde hij aan het Russisch-Amerikaanse verdrag over de strategische conventionele en atomaire wapens, zoals (ballistische) raketten die een langere afstand afleggen. Afspraken uit 2009 over de vermindering daarvan, een vervolg op eerdere Start-verdragen, lopen in 2021 af. Misschien wordt dat dan helemaal niet verlengd, opperde Rjabkov.

Sowieso heeft de regering van president Trump al geen al te beste naam als het gaat om de handhaving van internationale verdragen. De regering trok zich eerder ook al terug uit de Iran-deal, waarin werd afgesproken dat dat land geen atoomwapenarsenaal zou ontwikkelen in ruil voor een verlichting van de sancties.

Maar de diplomatie hoeft nog niet helemaal het raam uit – er zijn immers nog zes maanden te gaan voordat het INF volledig wordt opgeheven.

Ook buiten het INF wordt nog overlegd over beperken van kernwapens in de wereld. Het grootste internationale verdrag is het Non-proliferatieverdrag, dat is ondertekend door 191 landen wereldwijd. Het stamt uit 1970 en beperkt de verspreiding en uitbreiding van kernwapenarsenalen, en bevordert ontwapening. In 2017 werd door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een verdrag aangenomen dat alle kernwapens verbiedt - maar dat is nog door geen enkele kernmogendheid ondertekend.

Kan Europa zich niet beter op nieuwe dreigingen richten?

De Duitse minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas (SPD) zei dit weekend dat door het schrappen van het INF de wereld onveiliger is geworden en dat we ons moeten voorbereiden op nieuwe dreigingen. „We maken de situatie niet weer veiliger door dreigingsbeelden van het Koude Oorlogtijdperk te herhalen”. Maas riep op tot een hernieuwde, wereldwijde dialoog over wapenbeheersing, en tot het opstellen van nieuwe regels over de inzet van moderne technologieën.

Volgens het Zweedse onderzoeksinstituut SIPRI werken alle landen met een kernwapenarsenaal aan de modernisering daarvan. Deskundigen zien ook nieuwe vormen van dreiging, zoals een cyber- of terreuraanval op nucleaire faciliteiten. In de nieuwe Missile Defense Review schrijft het Amerikaanse Pentagon ook dat moet worden gekeken naar nieuwe wapensystemen.

De VS zijn niet van plan direct nieuwe systemen met nucleaire raketten voor de middellange afstand op Europees grondgebied te stationeren, zeiden experts in Amerikaanse media. In het genoemde rapport schrijft het Pentagon over de ontwikkeling van zowel kruis- als ballistische raketten. Ook hebben de Amerikanen belangstelling voor nieuwe technologieën, zoals wapensystemen met lasers of zelf sturende killer robots.