AIVD bijt van zich af na claims in DWDD

Maken geheime diensten profielen van postcodegebieden waar veel moslims wonen? En koppelen de diensten deze profielen vervolgens aan verdachte handelingen, zoals de aankoop van kunstmest, bruikbaar voor bomaanslagen?

Deze vragen zijn actueel sinds een uitzending maandag van De Wereld Draait Door. Die maakte veel reacties los. Minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken, D66), politiek verantwoordelijke voor de AIVD, reageerde boos. De dienst zelf reageert tegenover NRC ook ongebruikelijk fel.

Lees ook de tv-recensie: DWDD laat acteurs makkelijk wegkomen met tech-kritiek

In de uitzending vertelden de leden van theatergroep ‘De Verleiders’ over hun nieuwe voorstelling over privacy: ‘#niksteverbergen’. Op basis van eigen onderzoek dat de acteurs voor hun voorstelling hadden gedaan, zei cabaretier George van Houts: „Voordat je het weet, kun je tot vijand van het volk verklaard worden op basis van sporen die je hebt achtergelaten op internet. […] Stel, jij woont in een wijk waar veel moslims wonen, en jij hebt bij de Praxis een zak kunstmest gekocht, gewoon voor je volkstuintje. Kunstmest, gekoppeld aan een gebied waar veel moslims wonen, dan krijg jij een vlaggetje: hé, mogelijk terrorismeplannen. […] Daardoor kunnen heel veel dingen je verdacht maken. We hadden ooit de onschuldpresumptie. Iedereen wordt voor onschuldig gehouden totdat het tegendeel bewezen is. Met deze opsporingsmethode wordt iedereen bij voorbaat verdacht.”

#factfree

Enkele uren na de uitzending twitterde minister Ollongren: „Met stijgende verbazing geluisterd naar de beweringen van deze acteurs bij #dwdd #factfree. Het werk van de @aivd is geen toneelstuk. De mensen van de AIVD houden Nederland veilig, binnen de grenzen van de wet, met waarborgen voor onze privacy. Kom maar eens kijken, heren.”

Talkshowpresentator Matthijs van Nieuwkerk kwam dinsdagavond op de uitzending terug. Hij zei „met iets te weinig kritische verbazing”, het gesprek met de acteurs te hebben geleid.

De AIVD reageerde ongebruikelijk fel op het exposé van Van Houts. „De geschetste situatie tart iedere dagelijkse werkelijkheid van onze dienst”, zegt een woordvoerder. „Afgezien dat dit niet onze werkwijze is, dit volstrekt niet mag volgens de wet, en de AIVD niet aan opsporing doet, zou dit ook een uiterst inefficiënte manier van onderzoek doen zijn. Aanslagplanners zonder tuin die grote hoeveelheden kunstmest kopen, kunnen natuurlijk wel op onze aandacht rekenen.”

Ook bronnen rond de AIVD zeggen dat koppelingen zoals Van Houts die schetst, in de praktijk niet worden gemaakt. „Het profileren van postcodegebieden is sowieso voor diensten ‘not done’, dit in verband met de privacy”, zegt een bron. „Daarin verschillen inlichtingendiensten van bedrijven die buurten mogelijk profileren voor effectievere verkoop.”

Wat gebeurt er dan wel bij de geheime diensten? De bron geeft een voorbeeld: in tijden van hoge terreurdreiging zoals de afgelopen jaren, letten AIVD’ers extra op opvallende aankopen van substantiële hoeveelheden kunstmest. „Desnoods zet de dienst of politie daarvoor een paar mannetjes neer bij tuincentra of bij de boerenbond”, aldus de bron. Bloedige bomaanslagen met kunstmest door Timothy McVeigh (VS, 1995) en Anders Breivik (Noorwegen, 2011), hebben de gevoeligheid van geheime diensten voor aankopen van kunstmest groter gemaakt.

Mocht zo’n opvallende aankoop door de dienst of politie opgemerkt worden, dan wordt daar intern over gerapporteerd. Medewerkers bekijken of ze degene die de aankoop heeft gedaan, kunnen identificeren. Zo ja, dan wordt bekeken of die persoon actief is binnen extremistische of snel radicaliserende groepen, waarover de dienst al informatie heeft. Dat hoeven overigens niet alleen jihadisten zijn. Zowel McVeigh als Breivik was rechts-extremist.

Het enkele feit dat een koper van kunstmest in een wijk woont waar veel migranten wonen, is geen reden voor alarm, aldus bronnen. Een plotselinge aankoop van kunstmest door een extremist die al in de gaten wordt gehouden, kan juist wel aanleiding vormen voor steviger onderzoek.