‘We gingen schrijven omdat we dachten: dit gaat mis’

Het was de vroege ochtend van 9 november 2016. The morning after. Ivo Daalder, politicoloog en Democraat, had slecht geslapen. Hij zag opeens een wereld vol onzekerheid. „Onzekerheid maakt me onrustig.”

Donald J. Trump was enkele uren eerder verkozen tot de 45ste president van de Verenigde Staten. Iedereen, inclusief de nieuwbakken wereldleider zelf, moest nog aan dat idee wennen. Toen ik Daalder die ochtend aan de telefoon kreeg, had Trump zijn overwinning al geclaimd, maar Hillary Clinton had haar verlies nog niet erkend.

In een paar trefzekere streken zette hij Trumps kijk op het buitenland neer. De VS zouden zich vanaf nu uitsluitend laten leiden door eigenbelang. Vijanden én bondgenoten zouden hard worden aangepakt. Bondgenootschappen zouden mogelijk sneuvelen. Invoertarieven zouden stijgen. Rusland en China zouden profiteren.

Het werd snel duidelijk waarom Daalder, Nederlander van geboorte en sinds 1994 Amerikaan, slecht had geslapen.

De nieuwe president zou de na-oorlogse wereldorde laten verpieteren. Daalder gelooft in die orde. Als medewerker van president Clinton en als NAVO-ambassadeur onder Obama heeft hij er ook aan bijgedragen. Trump, wist Daalder, leefde dertig jaar in een wereld van de zero-sum game: tegenover elke winnaar stond een verliezer. Dat kon niet goed gaan.

De afgelopen twee jaar volgde hij Trumps buitenland-beleid op de voet. Met collega-politicoloog James Lindsay schreef hij er een boek over, dat deze week in vertaling verschijnt: De lege troon. De VS hebben de leiding van de westerse wereld uit handen gegeven, betogen ze daarin. Zonder goede redenen en met grote gevolgen – ook voor Europa. Een Skype-gesprek met Chicago over een „tragische” abdicatie en hoe het nu verder moet met een wereld zonder leider.

Eerst dit: wat is die ‘wereldorde’? De presidenten Roosevelt en Truman bouwden na WOII uit Amerikaans eigenbelang aan een internationaal stelsel met drie pijlers: militaire bondgenootschappen om veiligheid te garanderen, handelsverdragen om vrije handel en welvaart veilig te stellen en de verdediging van democratische waarden om individuele vrijheid te waarborgen. De VS ondersteunden dat systeem met hun economische en militaire macht. Het werd geen perfecte wereld, maar, concluderen de auteurs: „Die wereldorde was een van de grote geopolitieke triomfen in de wereldgeschiedenis”.

Wanneer wist u, nu gaat het roer om? Daar gáát de wereldorde?

„Het begon al op Trumps eerste werkdag, toen hij uit gesprekken over het Aziatische handelsakkoord TTP stapte. Dat was méér dan een handelsakkoord. De VS zeiden ermee: wij zijn een grote machtsfactor in Azië. Wij willen mét onze bondgenoten garanderen dat wij de regels bepalen in een gebied dat goed is voor veertig procent van de wereldhandel. Wij wilden dat doen om te voorkomen dat China het zou doen. Het was een grote teleurstelling dat Trump dát niet belangrijk vond.

„Het tweede signaal was de onwil van Trump om in de eerste zes maanden artikel 5 van de NAVO, waarin de onderlinge solidariteit is vastgelegd, te onderschrijven. Hij had daar veel gelegenheden voor, maar deed het niet.

„En echt voor iedereen duidelijk werd het in maart 2018, toen de VS importtarieven op aluminium en staal instelden met als argument dat die import de nationale veiligheid bedreigt. Zeggen dat wij geen staal kunnen kopen van Canada omdat het een veiligheidsrisico is, is hetzelfde als zeggen: de bescherming van onze staalindustrie is belangrijker dan het bondgenootschap met Canada.”

Daarna volgden de incidenten elkaar snel op. De NAVO-top met ruzie over de Europese defensie-uitgaven, de G7-top die eindigde zonder slotverklaring en de top met president Poetin in Helsinki, waarvan nooit bekend is geworden wat er is besproken. „Toen was voor alle bondgenoten wel duidelijk dat dit niet meer houdbaar is. Het jaar eindigde met het vertrek en de ongelooflijke brief van Minister van Defensie Jim Mattis, die schreef dat de normen en ideeën over buitenlands beleid waar hij veertig jaar voor had gewerkt niet overeenkomen met de ideeën van de president.”

Mattis maakte deel uit van wat ‘de volwassenen’ werden genoemd. Vijf mannen in Trumps omgeving die hem voor het ergste zouden behoeden. De volwassenen zijn nu weg. Hoe verder?

„Dat betekent méér Trump. We zijn het boek gaan schrijven omdat we dachten: dit gaat mis. We zagen een president die zich niet laat leiden door mensen om zich heen en die al dertig jaar dezelfde visie heeft. In het eerste jaar was hij voorzichtig. Hij begreep het niet helemaal, was onzeker – het is sowieso een onzekere man. Maar hij ging 2018 binnen met het gevoel: ik heb het onder de knie. Zijn onzekerheid is verdwenen. Iedereen die tegenstribbelde is ontslagen of weggelopen. Waarom gingen ze weg? Omdat Trump zei: my way or the high way.

„De nieuwe raadgevers, minister van Buitenlandse Zaken Pompeo en Veiligheidsadviseur Bolton hebben dat begrepen en zorgen ervoor dat de Trump-lijn wordt doorgezet. En dat lukt.”

De Democraten hebben nu een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden. Zullen zij hem afremmen?

„De Democratische meerderheid betekent dat buitenlandse politiek voor het Witte Huis belangrijker wordt dan binnenlandse. De manoeuvreerruimte in het buitenland is voor de president groter – je hebt het Congres niet nodig. Hij zal zich richten op Noord-Korea, op China, op Poetin, mogelijk op een vredesplan voor het Midden-Oosten. Het is afwachten, maar hij kan in het buitenland beter laten zien dat hij president is dan in het binnenland.”

Het was overmoed te denken dat de rest van de wereld zo kon worden als de VS

De Amerikaanse wereldorde was een succes in de Koude Oorlog. De VS hielpen West-Europa op de been, stimuleerden de Europese samenwerking. Met de implosie van de Soviet-Unie dachten de VS hun wereldvisie ook te kunnen exporteren tot buiten het ‘Westen’. Toen begon het mis te gaan. President Clinton noemde de VS graag „de onmisbare natie”, president George W. Bush begon omstreden oorlogen in Afghanistan en Irak. President Obama had wel in de gaten dat de Amerikaanse rol moest veranderen, maar, schrijft Daalder, hij faalde in zijn aanpak. Zo werd zijn behoedzaamheid als defaitisme uitgelegd.

Is dat idee van Amerikaans wereldleiderschap niet gewoon achterhaald?

„Het is duidelijk dat Amerika na de Koude Oorlog dacht alles te kunnen regelen op een westerse manier. Dat is niet gelukt. Op zijn laatst bij de verkiezingen van 2016 hadden we een debat moeten hebben over de vraag hóe Amerika de wereld zou leiden, maar niet over de vraag óf we dat moeten doen. Dat debat kwam er niet.”

Toch is het vreemd dat één verkiezing dit teweegbrengt, een 70 jaar oude architectuur overhoop kan gooien.

„Het gaat niet alleen om Trump. Het gaat ook om de manier waarop de VS na de oorlog met macht is omgegaan. Het was overmoed te denken dat de rest van de wereld zo kon worden als de VS. Dat we alles met liberalisering en militaire druk voor elkaar zouden krijgen. Dat was fout.”

Waarom zouden de VS dat leiderschap überhaupt willen? Ook in een wereld zonder internationale afspraken blijven de VS een grootmacht.

„Dat is de redenering van Trump: we hebben de problemen van de rest van de wereld niet nodig. We hebben aan twee kanten een oceaan en buren waar we niet bang voor hoeven te zijn. In een wereld gebouwd op concurrentiestrijd zijn wij beter af dan de rest. Maar de vraag moet zijn: zij we beter af mét of zonder het leiderschap van de wereldorde.

„We hebben dat debat in de VS in de jaren dertig ook gehad. De idee dat wat er gebeurde met Japan en Europa niet belangrijk voor ons was, was toen ook populair. Zelfs in de eerste jaren van WOII hield de VS vol dat ze er niets mee te maken hadden. Maar dat was niet zo. In 1941 kwam de wereld [met de aanval op Pearl Harbor] wél binnen.

„Nu wonen we in een geglobaliseerde wereld. Dat je je daarvan kunt afzonderen door een muur te bouwen, is onzin. We leven in een mondiaal systeem waar grenzen politiek belangrijk zijn, maar economisch, sociaal en cultureel veel minder belangrijk zijn dan ze ooit geweest zijn. We leven niet in de Middeleeuwen, ook al denkt de president dat.”

Hoe groot is de schade die Trump het oude stelsel halverwege zijn termijn heeft toegebracht?

„De schade is groot en wordt elke dag groter. If you liked 2018, you will love 2019. De vraag is: is die schade in 2020 zó groot dat je niet meer terug kunt? De kans voor China en Rusland om een wereldsysteem te bouwen op basis van hún organisaties en volgens hún ideeën wordt steeds groter. Is na vier jaar Trump de bereidheid onder de geallieerden in Europa en Azië nog groot genoeg om met een nieuwe Amerikaans president terug te gaan naar een periode van Amerikaans leiderschap. Of wordt het een systeem waarin concurrentie de hoofdrol speelt? Die kans lijkt mij groter.

Hoezo?

„Neem Europa. Het vertrouwen is nu al zwaar beschadigd. In Duitsland, de belangrijkste Europese bondgenoot, is het vertrouwen in de VS helemaal weg. Bovendien: de wereld staat niet stil. Rusland en China betrekken in vier jaar nieuwe stellingen, waardoor het moeilijker wordt straks de VS te volgen, zeker als de VS anti-Rusland en anti-China zijn. China investeert niet alleen in Oost-Europa, maar ook in Zuid- en Westeuropa. Als dat doorzet, verandert het machtsevenwicht.”

Daalder was onlangs op het Pentagon. „Wat zijn de prioriteiten van het Pentagon? China, China, China.” Op het Amerikaanse Ministerie van Defensie voorzien ze een grote confrontatie met de opkomende wereldmacht. Daar willen de militaire planners op reageren met een omvangrijke strategie. Met investeringen in militaire middelen, met economische maatregelen, met culturele: waarom zou je nog Chinese studenten in de VS toelaten die er met je kennis en techniek vandoor gaan? „Het wordt een Koude-Oorlog-manier van denken, waarbij je de hele samenleving mobiliseert om de strijd tegen China aan te gaan.”

Daalder heeft sympathie voor die strategie, maar, zegt hij: doe dat dan mét bondgenoten. Het is onlogisch om geen gebruik te maken van landen die toch al op je hand zijn. Op het Pentagon begrijpen ze dat, maar de president wil niet. „Trump ziet alleen economische concurrentie. President Macron heeft hem in september gezegd: wij zijn het helemaal met je eens over China. De manier waarop China de handel aanpakt, is fataal. Waarom kunnen we niet samenwerken? Trump antwoordde: China kan ik zelf wel aanpakken, de grootste vijanden zijn jullie, de Europese Unie.

Wat zijn de prioriteiten van het Pentagon? China, China, China

„Trump kijkt naar de handelsbalans voor goederen met de EU en die is slecht. Dat vindt hij al dertig jaar. En dat blijft het instinct dat zijn beleid stuurt.”

Om te voorkomen dat Trump de orde onherstelbaar beschadigt, hebben Daalder en Lindsay Amerika’s bondgenoten opgeroepen de orde actief te ondersteunen. Er moet een G9 komen van welwillende landen die zorgen dat er na Trump nog iets is om op terug te vallen, een Comité ter Redding van de Wereldorde. Wensdenken? „Op economisch gebied gebeurt er al iets. Canada, Australië en de EU zetten zich in voor handelsverdragen. Als het gaat over veiligheid, is het meer hoop dan strategie.”

Canada is geknipt voor een rol in die G9, Japan kan een bijdrage leveren. Het probleem is Europa. „Merkel staat thuis zwak, Macron moet zes maanden in gesprek met de bevolking – good luck! Over Italië hoeven we het niet te hebben, daar is de bereidheid om mondiaal te denken helemaal weg. En het Verenigd Koninkrijk is op een holiday from history, sloopt zichzelf met een beleid dat geen enkele zin heeft en zeker niet gaat leiden tot een Europese of mondiale rol. De grote landen zijn niet bezig met de vraag hoe het vertrek van de VS gecompenseerd kan worden.”

Op veiligheidsgebied kan Europa zich dat niet veroorloven. „De mogelijkheid dat het NAVO-bondgenootschap klapt, moet je onder ogen zien. Als de Amerikanen Trump in 2020 weer kiezen, ja dan, dan moet je de grote vragen stellen. Europa moet zich daartegen indekken, zonder zélf het bondgenootschap uiteen te drijven. Merkel en Macron zien dat wel, maar of het zal leiden tot grote inspanningen? Ik denk dat ze twee jaar afwachten.”

U noemt de abdicatie van de VS ‘tragisch’.

„Het is tragisch omdat het niet nodig is. De VS zijn er niet zo slecht aan toe als Trump doet geloven en de publieke opinie is helemaal niet tegen een internationale rol. Amerikanen zijn tegen stomme oorlogen. Ze zijn niet tegen bondgenootschappen, democratie of handel.

„Het is ook tragisch uit historisch perspectief. De les uit de jaren dertig en veertig was samenwerken, niet elkaar bestrijden. Dat leidde tot de langste periode van welvaart, vrede en veiligheid in de geschiedenis. Daar moet je niet mee spelen. De idee dat je niet terug zou kúnnen vallen in een situatie met gewapend conflict, is een optimisme dat ik niet deel.”