Ethiek is hot bij bedrijven, zolang het niets kost

Formulieren worden steeds barser. Aanmeldformulieren voor bijeenkomsten bijvoorbeeld. „Van welke organisatie bent u?”, blaft zo’n formulier me steevast toe. Geef ik geen antwoord, dan kom ik geen stap verder. Vooruit dus maar. Ik ben van de firma Februari, vul ik in. „En in welke functie?”, snauwt het formulier. Firmant, zeg ik aanvankelijk bescheiden. Algemeen directeur, zeg ik tegenwoordig zelfbewust. Het besluit is genomen: met ingang van dit jaar werk ik verder als de firma Februari.

Het jaar 2019 wordt het jaar van de ethiek. Analysebureau Gartner, bekend van grafieken over de aandeelhouderswaarde van disruptieve technologieën, heeft dat voorspeld. Meteen ruik ik mijn kans. Nu kan ik mijn opleiding tot ethicus te gelde maken, de moraalmarkt veroveren en misschien binnenkort mijn filosofische firma naar de beurs brengen. Komt het even goed uit dat ik net algemeen directeur ben geworden!

De voorspelling van Gartner maakt duidelijk hoe hot de ethiek opeens is. Moraal valt niet aan te slepen. Google heeft bijvoorbeeld een nieuwe morele code en stelt in het voorwoord dat zijn toewijding aan „de hoogste standaarden” helpt „geweldige producten” te maken. Moreel respect voor mens en product, aldus de code, is „foundational to our success”. Aan de onderkant van de markt, waar de Googles zitten, is moraal levendige handel.

Vandaag krijgt u tegen kostprijs van mij twee inzichten uit het duurdere segment. Niet de goedkope morele rotzooi van grote bedrijven en overbelaste departementen, maar de luxere, lastigere kwesties. De thema’s die bedrijven en overheden zich niet kunnen permitteren. Als eerste thema de vraag waarom ethiek eigenlijk zo hot is. Is het misschien omdat bedrijven de bui zien hangen en proberen overheidsregulering vóór te zijn? Liever moraal dan recht?

Dit thema van de zelfregulering wordt nog spannender als je bedenkt dat private regels het publieke rechtssysteem volledig beginnen te verdringen in grote delen van de economie. Multinationals als Amazon en Google stellen op hun eigen terrein hun eigen regels – ze zijn er wetgever, rechter en uitvoerende macht tegelijk. „Voor verkopers is Amazon een quasistaat”, schreef tijdschrift The Verge in december over Amazon Marketplace.

Verkopers gebruiken het platform van Amazon om hun waar aan de man brengen. Ze zijn volledig afhankelijk van Amazons infrastructuur en ze zijn er onderworpen aan Amazons veranderlijke regels. Worden ze beticht van het overtreden daarvan, dan gooit Amazon ze met een druk van de knop van het platform, waarna ze failliet gaan. Op deze markt, waar 175 miljard dollar omgaat, bestaat geen rechtsbescherming en valt geen recht te halen. Morele beloftes kunnen een bedrijf als Amazon dan nog de schijn van publieke verantwoordelijkheid geven.

Dat is het eerste dure thema voor 2019: waarom het jaar van de ethiek? Omdat we de wereld privatiseren en het recht afschaffen? Het tweede dure thema schuift het recht vervolgens weer naar voren. Eerlijk gezegd kan ik me dit thema zelf ook nauwelijks permitteren, want het nadenken erover kost tijd en dus geld.

In zo’n jaar van de ethiek kun je verwachten dat iedereen voortborduurt op de mode van de verantwoordelijkheid. ‘Responsibility’: het is het nieuwe toverwoord. Je neemt een zelfrijdende auto, je stopt het wetboek en een paar morele principes erin en je hebt een verantwoordelijke auto. Je neemt een wapensysteem, je stopt de mensenrechten erin en je hebt een verantwoordelijk wapen. Je baseert een geautomatiseerd overheidsbesluit op de regels en je hebt een verantwoordelijke overheid. Verantwoordelijk platform. Verantwoordelijke AI. Wat wil je in een jaar van de ethiek nog meer?

Nou… Ethiek is meer dan regels volgen. De eerste dure zorg was dat het recht wordt afgeschaft in het jaar van de ethiek. De tweede dure zorg is dat in zo’n jaar regels dominant worden. Dat ermee wordt volstaan de wet te automatiseren. Of de moraal, dat wil zeggen, een bestaande set van waarden en normen. Maar ethiek is meer dan dat, ethiek is de reflectie op wet en moraal en vraagt zich af wat de plaats ervan is in de staat en op de markt. Moraal kun je in een systeem stoppen. Ethiek niet.

Deze twee ideetjes krijgt u vandaag van me cadeau. Dat wil zeggen, u betaalt slechts de prijs van een krant. Als u tijd hebt, kunt u er gratis over nadenken en proberen de democratische rechtsstaat opnieuw uit te vinden nu de markt de staat in haar geheel overneemt. Wilt u goedkopere oplossingen – flitsende codes, schallende overtuigingen, reclame voor uw maatschappelijk bewust leiderschap – dan kan dat ook. Neem in dat geval voor een gepeperde prijslijst contact op met mijn afdeling Sales.