We leven langer, gezonder en veiliger - en we zijn banger

Ook dit jaar zullen de thema’s veiligheid, gezondheid en immigratie de gemoederen weer heftig beroeren. Of het nu de Scheveningse vreugdevuren zijn, de stijging van het aantal burn-outklachten of de muur van Trump. Allemaal onderwerpen die maar een klein zetje nodig lijken te hebben om een nationale discussie te ontketenen.

Omdat het goed is om af en toe uit te zoomen, dringt de vraag zich op waarom veiligheid, gezondheid en immigratie het publieke debat zo weten te domineren. Je zou verwachten dat de discussie hierover verstomt en er nauwelijks meer over wordt gesproken. Per saldo hebben we het nog nooit zo goed gehad. Zo leven we in een tijd van ongekende welvaart, met een hoog niveau van gezondheidszorg, en in een samenleving die steeds veiliger wordt.

Alarmerend

In veel opzichten gaat het steeds beter met de mensheid, en toch voelen we dat niet zo. Er gaapt een enorm gat tussen cijfers over het geluk en welzijn van de burger en de alarmerende toon waarmee de apocalyps wordt aangekondigd. Zo mag ik op radio en televisie af en toe iets zeggen over een onderwerp als veiligheid. Vaak vertel ik dan dat Nederland veiliger is dan politici ons willen doen geloven. Wanneer ik vervolgens mijn mailbox open, tref ik daarin steevast tientallen boze e-mails aan. ‘Het is een schande’, ‘Ga toch een vak leren’, ‘U laat zich voor het karretje spannen van de linkse journalistiek’ en ‘Doe uw huiswerk eens goed’ zijn nog de minst onvriendelijke opmerkingen die ik de afgelopen jaren heb mogen ontvangen.

Gezonder

Hoewel we langer, gezonder en veiliger leven dan onze voorouders, ervaren veel personen dat ze iets missen, dat er iets ontbreekt. De ophef die gepaard gaat met de bezorgdheid over zaken waar we belang aan hechten, is dan ook moeilijk te onderschatten en zeker niet onschuldig. Denk aan de roep om de doodstraf, het bedreigen van burgemeesters omdat asielzoekers ‘onze banen inpikken’ en de hashtags die dit alles viraal laten gaan. ‘Laat ze oprotten, die teringlijers, we gaan met z’n allen naar het gemeentehuis’, twittert een boze burger – een tweet die ruim honderd keer wordt geliked, waarbij de uitroeptekens, hoofdletters en lachende drollen je om de oren vliegen.

Daadkracht

Kalme zelfverzekerdheid over deze thema’s is ook in de politiek ver te zoeken. In tal van landen voeren populistische partijen hun verkiezingsbelofte uit om immigranten de toegang tot hun land te ontzeggen. Trump doet dat, maar ook Italië, Polen en Hongarije hebben hun grenzen gesloten. Dat het wel meevalt met de toestroom van immigranten doet er niet meer zo toe. Veel politici lijken te zeggen: ‘Geef me je hysterie, ik geef je er hoop voor terug.’ Wat ze vervolgens beloven, is de volmaakte samenleving waarin ziekte en misdaad volledig zijn uitgebannen. Zo eindigt elke politieke discussie over onveiligheid onveranderlijk in de unanieme conclusie dat er meer daadkracht nodig is om dit soort problemen voorgoed op te lossen. Is die diagnose eenmaal gesteld, dan volgen al snel zwaardere straffen en strengere wetten.

Overvloed

Wat telkens onderbelicht blijft in de ophef die voortdurend losbarst in onze samenleving, is de vraag waarom we een tekort ervaren, terwijl van alles in overvloed aanwezig is. Hiervoor moeten we kijken hoe de ervaring van het tekort onze identiteit in belangrijke mate bepaalt. Zo worden we ten diepste gedreven door een blijvend gevoel van tekort. Dit tekort is structureel voor het bestaan van de mens, omdat de invulling ervan nooit echt lukt. Geen enkel object, toestand of persoon kan dit tekort volledig invullen – of, zoals Mick Jagger het verwoordt: ‘I can’t get no satisfaction.’ Zo rennen we buiten zinnen naar de Apple Store wanneer er een nieuwe iPhone op de markt is. Iedereen weet dat het verschil tussen de oude en nieuwe versie klein is en geen enkele rechtvaardiging biedt voor de hoogte van de prijs ervan. Toch hebben we het gevoel dat we iets missen wanneer we onze oude smartphone niet vervangen door het laatste model.

Paradox

Je kunt zoveel verklaringen loslaten op de opgewonden grondtoon van de samenleving als je wilt, maar er is één verklaring die zich onmiddellijk aandient. Je zou dit de succesparadox kunnen noemen. Hoe beter het met ons gaat, des te hysterischer we ons gedragen door het resterende tekort van onze veiligheid, gezondheid en welvaart.

Marc Schuilenburg doceert aan de afdeling Strafrecht en Criminologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Van hem verschijnt op 15 januari het boek ‘Hysterie. Een cultuurdiagnose’ (Boom uitgeverij).