Een gesprek met Denker des Vaderlands René ten Bos over klimaatverandering is niet om vrolijk van te worden. Een uitweg uit de misère heeft hij niet. Zeker is volgens hem dat het probleem niet aan klimaattafels of in vergaderzalen van de Verenigde Naties zal worden opgelost. „Tafels, protocollen, resultaten bijhouden is het laatste wat ons nog rest in tijden die wanhopig stemmen”, zegt Ten Bos, met een onmiskenbaar Twents accent in een kroeg in Utrecht. „Als we het niet kunnen oplossen, gaan we onderhandelen over cijfers: moet het 30 procent zijn of 37,5 procent. Dat geeft ons het idee dat we grip hebben.”
Maar je kunt het klimaat niet zo precies in cijfers uitdrukken, denkt Ten Bos, hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit. In zijn boek Dwalen in het antropoceen wil hij laten zien hoe groot de invloed van de mens is op de aarde. Zo groot, dat we wat hem betreft gerust kunnen spreken van een nieuw geologisch tijdperk, waarin menselijke activiteit de belangrijkste oorzaak is van veranderingen in atmosfeer, biosfeer, oceanen.
Sommige politici ontkennen dat de mens iets met klimaatverandering te maken heeft.
„Wat we moeten afleiden uit klimaatverandering is niet een-twee-drie duidelijk. Die onderliggende onzekerheid maakt dat veel politici denken dat ze nog steeds rationeel handelen door nu nog de hakken in het zand te zetten. Velen geloven in een ecomodernistische oplossing. Dat zijn degenen die zien dat in de zomer de vliegtuigen wegzakken in het smeltende asfalt van Washington Airport, maar die denken dat we vroeg of laat gewoon ander asfalt gaan maken.”
Kunnen ze dat denken omdat de gevolgen van klimaatverandering meevallen?
„Vergis je niet, er zijn heel wat studies die zeggen dat die hele migratietoestand het gevolg is van klimaatverandering.”
En andere die dat ontkennen.
„Dat klopt. Kennelijk moeten we leren beslissingen te nemen in de context van onzekerheid. Nou, ga dat maar aan politici vertellen, die elkaar op allerlei terreinen de tent uitvechten. Dat is ook waarom veel klimatologen vol verwachting kijken naar Xi Jinping, de baas van China. Die heeft geen last van democratische controles, die hoeft geen mensen te overtuigen.
„Dat roept de vraag op of je ecologie wel kunt politiseren. Politiek denkt in deelbelangen, klimatologie gaat over het belang van iedereen. Maar iedereen gaat meteen denken: wat betekent dit voor mij? Omgekeerd wordt in ecologische discussies heel weinig rekening gehouden met politieke of economische factoren. Daar hebben we ook de gele hesjes aan te danken.”
Hoe kun je het probleem dan oplossen?
„Er is geen oplossing, voor een prijs die we daarvoor willen betalen. ‘Het kan niet de bedoeling zijn dat we terug gaan naar de tijd van de holbewoners’, zei de Duitse bondskanselier Helmut Schmidt in een van de eerste kritische commentaren van een politicus in de duurzaamheidsdiscussie. Daar heeft hij een punt.”
Gelooft u niet in duurzame ontwikkeling?
„Daar ben ik niet zo van, nee. Duurzaamheid beschouwt het onderwerp nog steeds vanuit een partieel perspectief. Ik woon in Nijmegen, een stad waarvan veel mensen zeggen dat die zo lekker duurzaam bezig is. Maar ik wil wel eens weten hoeveel mensen er in een dikke Amerikaan rijden. Het gaat altijd over deelbelangen.”
In uw boek noemt u het gedrag van mensen ‘statistisch irrelevant’?
„Maar dat wil niet zeggen dat je niets moet doen. De taak is oneindig. Dat duidt op een filosofisch probleem: wat doe je als individu en wat doe je als geheel? Ik kan allerlei goede dingen doen, maar als ik anderen ga vertellen dat ze dat ook moeten doen, kom ik in quasi-evangelische werelden terecht, waar vrolijke GroenLinksers elkaar complimenteren met hun goede gedrag, maar wel avocado’s eten – heel slecht voor het klimaat. Ik eet geen vlees, maar ik vlieg binnenkort wel naar de Rocky Mountains, alleen maar omdat ik daar zin in heb. Om het Bijbels te zeggen: niemand is zonder zonden.”
Kun je dan wel afspraken maken over klimaat?
„De moeilijke ethische vraag is: waar ligt de verantwoordelijkheid? Daar ben ik ook niet uit. Wat je in elk geval niet moet doen, is de prijs van al die veranderingen afwentelen op gewone burgers. Dat is wel een les van de gele hesjes. Je moet burgers er veel meer bij betrekken.” Dat vinden populisten ook, maar die zijn zelden positief over klimaatbeleid. „Iemand als Thierry Baudet is cynisch genoeg om in klimaat een opportuniteit te zien. Ik vind dat getuigen van gebrek aan intellectuele integriteit. Maar hij is een politicus, dus hij mag dat hebben. Baudet beroept zich op de eigen identiteit van Nederland. Zijn proefschrift gaat over oikofobie, de angst voor het eigene. Maar dieren maken daar toch ook deel van uit. Onze dichters schrijven over de kuifleeuwerik, de ortolaan, over insecten, waarvan driekwart is verdwenen. Ik zou zeggen: kom op, Thierry, ontwikkel een ecologische agenda. „Of neem de politicus van het jaar, die zegt dat kernenergie de oplossing is. Dat is niet zo, want de eerste kerncentrales zijn er niet tussen nu en vijftien jaar – en dan heb je er hooguit één of twee. Maar veel mensen zeggen: Dijkhoff, die heeft tenminste een duidelijke boodschap.” Wat moeten we dan wel doen?
„Ik ben geïnteresseerd in allerlei vormen van lekendom. Wat kunnen vogelaars ons vertellen en al die mensen die iedere dag hun hond uitlaten langs de veengronden? Je moet proberen iedereen zelf deskundig te maken over zijn omgeving. Wat we nodig hebben is ‘anders denken’. Meer denkwerk, en dan hopen dat de dingen langzaam in de juiste richting worden gestuurd.
„We kunnen onszelf niet genoeg overschatten, want we hebben een waanzinnige invloed op wat er gebeurt. Anderzijds moeten we ook erkennen dat we slechts deelgenoot zijn. Wij zijn niet de rentmeesters, die het hele mechaniekje op orde brengen. Wij ontstijgen het systeem niet.”