Koninklijke familie laat deel kunstcollectie veilen

Veilinghuis Sotheby’s biedt deze maand in Londen en New York kunstvoorwerpen aan afkomstig uit de collectie van het Koninklijk Huis. Het gaat om dertien tekeningen van oude meesters en twaalf kavels met Chinees porselein, serviesgoed en zilverwerk. De geschatte opbrengst bedraagt zo’n 3,5 miljoen euro.

De Rijksvoorlichtingsdienst (RVD), belast met de woordvoering van het Koninklijk Huis, en Sotheby’s willen niet zeggen wie de inbrenger is. In de catalogus van de Londense veiling staat „property of a princess”.

De tekeningen die op 30 januari in New York worden aangeboden stammen uit de fameuze kunstcollectie van Willem II (1792-1849) en zijn echtgenote Anna Paulowna, de dochter van de Russische tsaar. Het topstuk is een tekening van Peter Paul Rubens (1577-1640), met een geschatte opbrengst van 2,5 tot 3,5 miljoen dollar.

Deze houtskooltekening van een gespierde jongeman is een voorstudie voor een altaarstuk in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen. Deze tekening van de Zuid-Nederlandse grootmeester is vaak geëxposeerd en ook dikwijls in de Rubens-literatuur beschreven. In 1959 werd de tekening toegeschreven aan de collectie van koningin Wilhelmina, in 1992 en 2000 was koningin Beatrix de eigenaar. Naar verluidt hing de tekening in de jaren tachtig in het New Yorkse appartement van prinses Christina, de jongste zus van Beatrix.

Bij de stukken die op 17 januari bij Sotheby’s in Londen te koop worden aangeboden zitten met tulpen versierde glazen tafelornamenten van René Lalique (1860-1945). De Franse edelsmid en glaskunstenaar maakte de sûrtout de table in 1937 speciaal voor het huwelijk van Juliana en Bernhard – een cadeautje van de Nederlandse ambassadeurs in het buitenland.

Ontzamelen

Ontzamelen is een Oranje-traditie met een lange voorgeschiedenis. De laatste grote kunstverzamelaar in de familie was koning Willem II, die bij zijn Russische zwager tsaar Nicolaas I een miljoen gulden leende om kunst te kopen. Na zijn onverwachte dood in 1849 bleek Willem II een forse schuld te hebben. In ruil voor het onderpand, de kunstcollectie, wilde Nicolaas de 1 miljoen gulden schuld aan hem wel kwijtschelden. Maar de familie veronderstelde dat een veiling gunstiger zou uitpakken. Tientallen bladen van Raphael, Michelangelo en Leonardo da Vinci, en 192 schilderijen van oude meesters, waaronder topstukken van Jan van Eyck, Holbein, Rubens, Velázquez en zeker vijf Rembrandts, werden verkocht. De opbrengst viel tegen: 771.059 gulden.

Nog altijd zijn er kunsthistorici die met weemoed praten over die veiling uit augustus 1850. Buitenlandse verzamelaars gingen er namelijk met de koninklijke kunstcollectie vandoor. Een voorstel om de kunst van Willem II met een fonds tot publiek bezit te maken haalde het niet in het parlement. En de Nederlandse regering stak geen vinger uit.

Lees meer over de ‘uitverkoop’ van de collectie van Willem II

Prins Bernhard

De tekeningen die Sotheby’s nu aanbiedt, zijn niet de eerste restanten uit de verzameling van Willem II die verkocht worden. In 1988 liet prins Bernhard al twee schilderijen uit het bezit van de koning veilen. De echtgenoot van koningin Juliana schonk de opbrengst niet aan het Wereld Natuurfonds, zoals vermeld in de veilingcatalogus. Later onthulde een journalist dat Bernhard de 700.000 euro had gebruikt voor een privé-project.

In 2013 verkochten de kleinkinderen van Juliana een schilderij van de Javaanse kunstenaar Raden Saleh, dat in een staatsdepot lag te verpieteren en door een Franse kunsthistoricus was teruggevonden. De kunstenaar had het schilderij aan Willem II geschonken uit erkentelijkheid voor de levenslange toelage uit de staatskas die de koning hem had bezorgd.

Voor weer een miljoenenbedrag verkocht een onbekend lid van de koninklijke familie in 2012 de Atlas Munnicks van Cleeff, een map met 1.200 zeventiende- en achttiende-eeuwse tekeningen van de stad en de provincie Utrecht. De koper was zakenman John Fentener van Vlissingen, die later in een interview vertelde dat hij had mogen „kijken in de kelders van Paleis Noordeinde” of er nog iets van zijn gading was.

Omdat het hof de betrokkenen om geheimhouding had verzocht, kwamen de twee verkopen pas in 2016 aan het licht. Vooraanstaande kunsthistorici en musea klaagden destijds dat belangrijk nationaal erfgoed geen publiek bezit is geworden. De Oranjes hadden het schilderij van Raden Saleh en de tekeningenverzameling niet eerst aan Nederlandse musea te koop aangeboden.

De topstukken uit de Atlas Munnicks van Cleeff zijn dikwijls in musea getoond. Op de bruikleenovereenkomsten stond vermeld dat ze afkomstig waren uit de collectie van de Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau. Doel van deze stichting, in 1972 door Juliana opgericht, is het verkrijgen en beheren van objecten of collecties die verbonden zijn aan de geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau. In antwoord op Kamervragen over de kunstverkopen liet minister Jet Bussemaker (Cultuur, PvdA) in december 2016 weten dat die toeschrijvingen aan de stichting „op een misverstand” berustten. De Atlas was volgens haar altijd privé-bezit van de koninklijke familie geweest.

In reactie op vragen van NRC over de huidige veiling laat de RVD weten dat „eigenaren van privécollecties in Nederland vrij zijn hun werken per veiling te verkopen mits, zoals in dit geval, alle wettelijke procedures worden gevolgd”. De dienst bevestigt dat de aangeboden werken door prinses Juliana zijn nagelaten aan erfgenamen.