Nationalisme en regionalisme vierden hoogtij in 2018. Kunstwerken van Hollandse meesters kwamen weer ‘naar huis’, een VVD-politicus propageerde lokale kunst in plaats van internationale. Meer bloemencorso en minder Concertgebouworkest, zei Thierry Aartsen. De woordvoerder voor cultuur van de VVD deed flink wat stof opwaaien in een gesprek met de Volkskrant toen half november de cultuurbegroting werd besproken in de Tweede Kamer. In het gesprek zei Aartsen dat hij „jeuk” krijgt van „hoge cultuur”. Dat er 7 miljoen euro subsidie naar het Concertgebouworkest gaat en nul naar bloemencorso’s, carnavalsoptochten en het carbidschieten, Aartsen vond het maar „raar”.
Later bleek dat bloemencorso’s gemeentesubsidie krijgen. Maar hoe dan ook, Aartsens hartenkreet is een mooie aanleiding om te achterhalen wat dit kalenderjaar de best bezochte voorstellingen en tentoonstellingen zijn, welke boeken het best zijn verkocht, welke muziek het vaakst is gestreamd.
Soms was dat lastig, omdat gezelschappen, organisatoren en brancheverenigingen geen cijfers konden of wilden verstrekken. Dus op het gevaar af dat we iets over het hoofd hebben gezien, presenteren we hier de ‘hits van het jaar’.
De cijfers maken duidelijk dat cultuur die Thierry Aartsen jeuk bezorgt soms net zoveel liefhebbers trekt als een bloemencorso of carnavalsoptocht. Vele van de populairste cultuurmakers redden het overigens uitstekend zonder subsidie.
Opera
De best bezochte operavoorstelling was Die Zauberflöte door De Nationale Opera, een reprise van de uit 2012 daterende succes-enscenering van Simon McBurney. De tien voorstellingen in de Nationale Opera & Ballet in Amsterdam trokken in september 15.747 bezoekers. Het bereik was nog iets groter, omdat De Nationale Opera de voorstelling ook streamde, onder meer op YouTube.
Klassiek
Met dertien concerten op het Vrijthof in Maastricht trokken André Rieu en zijn Johann Strauss Orkest in de zomer ongeveer 143.000 bezoekers. De walskoning begon met de concerten in zijn geboortestad in 2005. Zevenhonderd fans die voor 85 euro een arrangement voor een concert plus diner hadden geboekt bij een kip- en kreeftrestaurant dat failliet ging, hadden geluk. Rieu liet speciaal voor hen een hoek op het Vrijthof inrichten, waar ze onder het genot van een diner het concert alsnog konden bijwonen. Op zijn kosten.
Pieter Jan Leusink dirigeerde 27 uitvoeringen van de Matthäus-Passion van Bach, goed voor 36.709 bezoekers. Het aantal voorstellingen hangt elk jaar weer een beetje af van hoe vroeg Pasen valt. In 2018 was dat vroeg. Het aantal uitvoeringen van de Matthäus-Passion is in vijf jaar tijd verdubbeld. De reden voor de toenemende populariteit van Bachs passie zit volgens een woordvoerder van Leusinks orkest in het zoeken naar troost in een polariserende samenleving en deels in The Passion, de tv-vertelling over het leven en lijden van Jezus, waardoor meer mensen kennis nemen van het lijdensverhaal. Dit jaar trok The Passion zo’n 10.000 bezoekers en 3,2 miljoen tv-kijkers toen deze in de Bijlmer werd opgevoerd.
Pop
De Britse singer-songwriter Ed Sheeran vulde de Johan Cruyff Arena in juni in zijn eentje twee keer: 102.000 bezoekers. De Amerikaanse r&b-zangeres Beyoncé en haar echtgenoot rapper Jay Z stonden in juni ook twee keer in een volle Arena, voor in totaal 96.500 fans. Het concert van Sheeran werd niet besproken in NRC. Saul van Stapele noemde het optreden van Beyonce & Jay Z in zijn recensie „een triomftocht”.
Popfestival
Zwarte Cross, het vierdaagse festival in de Achterhoek met een mix van muziek, motorcross en massa’s bier, trok in juli 220.000 bezoeken, méér dan Pinkpop (203.500 bezoeken) en Lowlands (180.000). De meeste bezoekers aan Zwarte Cross komen niet voor de muziek maar voor de sfeer, legden Marc Hijink en Jolanda van de Beld in juli uit in een artikel over de succesformule. De volgende editie van Zwarte Cross (18 t/m 21 juli 2019) was op 17 november binnen een uur uitverkocht.
Meezingfeest
De Toppers, de in 2005 door René Froger opgerichte ‘supergroep’ met nu Gerard Joling, Jeroen van der Boom en Jan Smit, trok in de Johan Cruyff Arena in mei tijdens drie optredens ruim 200.000 bezoekers. Het kledingadvies voor ‘The Circus Edition’ was ‘pink with a touch of gold’. Voorafgaand aan de concerten warmde Danny de Munk de bezoekers op door canon met ze te zingen.
De vijftiende concertreeks van het ‘meezingfeest van het jaar’ werd in NRC niet besproken. Wel meldde de krant in augustus dat tien vooraanstaande politiefunctionarissen een disciplinaire straf wachtte, omdat ze op kosten van de politie concerten in de Arena hadden bezocht, onder meer van De Toppers.
Guus Meeuwis trok met zijn jaarlijkse Groots met een zachte G-concerten weer veel publiek: in juni drie keer het PSV-stadion in Eindhoven vol (102.000 bezoekers) en met twee ‘winteredities’ in de Ziggo Dome nog eens 34.000 bezoekers. Ook met zijn theatershow Geluk tourde Meeuwis in het najaar succesvol rond.
Streams
Nederlandse hiphop domineert de jaarlijst van streaming muziekdienst Spotify. Acht van de toptien meest beluisterde artiesten van het afgelopen jaar behoort tot deze categorie. Bovenaan staan Josylvio en Ronnie Flex, gevolgd door Lil’Kleine. Hoe internationaal en nationaal de jaarlijsten van muziekkenners verschillen van de luisteraar was dit jaar opvallend: waar de kenners de vrouwen waarderen, luisteren kopers liever naar ‘mannen-zangers’ (namen en rugnummers zijn terug te vinden in de popmuzieklijstjes van NRC).
Musical
Het Circustheater in Scheveningen loopt al twee jaar vol voor de reprise van The Lion King. Dit kalenderjaar trok de voorstelling over leeuwenkoning Simba ruim 550.000 bezoekers. NRC-recensent Henk van Gelder gaf direct na de première eind oktober 2016 vier ballen: „Een visueel spektakel, maar ook wat voorspelbaar.”
Ook Soldaat van Oranje blijft acht jaar na de première een kassucces. In 2018 trokken 270.000 bezoekers naar vliegkamp Valkenburg. De driemiljoenste bezoeker voor het oorlogsverhaal komt in zicht.
Toneel
Seniorensores trekt publiek. De bewerkingen van de bestsellers van Hendrik Groen deden het niet alleen op televisie goed, maar ook op toneel. Pogingen iets van het leven te maken, de eind 2017 in première gegane vrije productie van Bos Theaterproducties, trok dit kalenderjaar 43.000 bezoekers. Regisseur Gijs de Lange koos voor een verrassend concept: jonge acteurs vertolkten de bejaarde Groen en de medebewoners van zijn bejaardentehuis.
Ook goed bezocht: Aquarium, een vrije productie van Hummelinck Stuurman Theaterbureau, met een glansrol voor Pierre Bokma, werd dit jaar zeventig keer gespeeld, met in totaal 35.000 bezoekers.
Bij het gesubsidieerde toneel was Allemaal mensen van Toneelgroep Oostpool een publiekshit. Een mini-versie op de Parade (107 voorstellingen) en 22 voorstellingen in grote zalen van dit experimentele stuk trokken in totaal 16.650 bezoekers.
Cabaret
„Een aangenaam soort feelgoodcabaret” (vier ballen), oordeelde Dick Zijp in 2017 in NRC over de voorstelling Adem in, adem uit van Jochem Myjer. Dit jaar trok Myjer met honderd voorstellingen 120.000 bezoekers. En toen hij bekendmaakte de show vanaf januari af te sluiten met 36 optredens in het Amsterdamse theater Carré, waren de 50.000 kaarten binnen drieënhalf uur uitverkocht. Myjer had ook als kinderboekenauteur een goed jaar. Van zijn in oktober verschenen nieuwe deel in de Gorgel-serie (De gorgels en het geheim van de gletsjer) werden ruim 50.000 exemplaren verkocht.
Theaterfestival
Het rondreizende theaterfestival de Parade trok afgelopen zomer in Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Amsterdam in totaal 231.000 bezoekers. Recensent Ron Rijghard zag sterke mini-voorstellingen van Toneelgroep Oostpool en van DOX en Nicole Beutler Projects, beide beloond met vier ballen.
Ballet
Met 17 voorstellingen in de Nationale Opera & Ballet in Amsterdam en naar verwachting 27.200 bezoekers is Cinderella van Het Nationale Ballet deze maand de grootste publiekstrekker.
De bestbezochte tourneevoorstelling van Het Nationale Ballet, in samenwerking met choreografen van de (klassieke) Junior Company en (hiphopgezelschap) ISH, was Grimm: 27 voorstellingen waren in het voorjaar goed voor 22.000 bezoekers. Francine van der Wiel gaf drie ballen voor het sprookjesballet.
Film
De meest succesvolle bioscoopfilm in Nederland was dit jaar is Bohemian Rhapsody, de biografische film over zanger Freddie Mercury van de popgroep Queen. De film is volgens recensent Coen van Zwol te braaf en had zo veel beter kunnen zijn als minder rekening was gehouden met de nog levende bandleden. Bohemian Rhapsody verdrong met een opbrengst van 9,75 miljoen euro op het laatste moment superheldenfilm Avengers: Infinity War (9,73 miljoen euro) van de eerste plaats in Nederland. Aquaman (9,4 mln euro), Black Panther (8,7 mln euro) en Mamma Mia: Here we go again (8,4 mln euro) maken de top 5 compleet (cijfers van Boxofficemojo.com, 27/12).
Entreeheffend evenement
Met zo’n 400.000 bezoeken was de 23ste editie van het Amsterdam Dance Event (ADE) in oktober het best bezochte entreeheffende culturele evenement. Met meer dan 2.500 artiesten en 600 sprekers op 200 locaties was het ADE opnieuw ’s werelds grootste festival voor elektronische muziek.
Gefeest werd er volop, vooral in Amsterdam-Noord, schreef Rolinde Hoorntje in NRC. De onderwerpen op de conferentie waren relevant (er waren zeker vijf panels over ‘geestelijk welzijn’ naar aanleiding van de tragische dood van de Zweedse dj Avicii), maar de uitwerking viel Hoorntje soms tegen. Ook goed bezocht was de 47ste editie van het Filmfestival Rotterdam (329.000 bezoeken) en het documentaire filmfestival IDFA (circa 285.000 bezoeken).
Vrij toegankelijke evenementen
Leeuwarden-Fryslân, de Culturele Hoofdstad 2018 had 4 miljoen bezoekers als streefgetal. Dit aantal wordt volgens de organisatie gehaald, maar definitieve cijfers komen pas in februari. Dan zijn ook de bezoekersaantallen van de enkele honderden lokale initiatieven bekend. Zeker is al wel dat de Reuzen van Royal de Luxe in augustus 430.000 mensen naar Leeuwarden trokken, ook had het Fries Museum met Escher (250.000 bezoekers) de best bezochte tentoonstelling ooit.
Friesland en Leeuwarden willen zichzelf op de kaart blijven zetten met culturele evenementen, provincie en gemeente hebben daarvoor enkele miljoenen uitgetrokken. Een speciale organisatie wordt onder meer belast met het verbeteren van het artistieke klimaat en het bevorderen van cultuurtoerisme.
Het Amsterdam Light Festival, dertig lichtkunstwerken die van 29 november tot 20 januari langs de grachten van de hoofdstad te zien zijn, verwacht zo’n 900.000 bezoekers te trekken. Alleen voor tochten met rondvaartboten langs de kunstwerken zijn al 300.000 kaarten verkocht.
Ook het Eindhovense lichtfestival Glow (ruim 750.000 bezoekers) en het multiculturele straat- en cultuurfestival Rotterdam Unlimited (ruim 500.000 bezoekers) trokken veel publiek.
Boeken
Het ontbrak de literaire wereld dit jaar aan een echte bestseller, al maakt Mijn verhaal van Michelle Obama een goede kans. Sinds haar autobiografie half november verscheen, werden er in één maand tijd zo’n 35.000 exemplaren verkocht. De uitgever, Hollands Diep, heeft er inmiddels 150.000 bij de boekhandels uitgezet. Michelle Obama bleek duidelijk populairder dan Bill Clinton die samen met James Patterson een detective schreef over een vermiste president. Het best verkochte boek dit jaar lijkt Raad eens hoeveel ik van je hou, de klassieker die voor € 1,99 bijna 200.000 keer de toonbank overging. Engelstalige boeken gaan het steeds beter doen, met name die van Stephen Fry en Yuval Noah Harari. En ook het in eigen beheer uitgegeven boek was dit jaar opeens een succes: Frank Krake en het Auschwitzboek De laatste getuige (ruim 30.000 exemplaren). Opvallend was dat de poëziebundel van Levi Weemoedt, Pessimisme kun je leren!, waarvan ruim 30.000 exemplaren werden verkocht.
Beeldende kunst
De hit van het jaar was Van Gogh & Japan in het Van Gogh Museum. Na koning Willem-Alexander, die de expositie opende, kwamen nog 430.000 bezoekers. Recensent Bram de Klerck was vol lof: vijf ballen.
Ook succesvol: de lichtinstallaties van Studio Drift op ‘Coded Nature’, de eerste museale solotentoonstelling van Lonneke Gordijn en Ralph Nauta, trokken vanaf april in het Stedelijk Museum Amsterdam 263.000 bezoekers. In augustus lokte hun performance Franchise Freedom, een zwerm van driehonderd lichtgevende drones die als vogels boven het IJ zweefden, nog eens tienduizenden bezoekers.
En: Escher op reis in het Fries Museum (256.450 bezoekers) en High Society, met geschilderde portretten van aristocraten (onder meer Marten & Oopjen van Rembrandt) in het Rijksmuseum Amsterdam (240.000 bezoekers).
Correctie 27 december 2018: De bezoekcijfers film zijn aangepast aan de stand van 27/12.
Correctie 3 januari 2019: Het Amsterdam Light Festival begon op 29 november, niet op 23 november.