Voor Mexicaanse drugskartels is fentanyl een droomproduct

Tijdens hun diner, eind november op de G20 in Argentinië, spraken de Amerikaanse president Trump en zijn Chinese ambtgenoot Xi vooral over hun handelsconflict. Maar naast invoertarieven, valutamanipulatie en patentendiefstal kwam nog een heel ander onderwerp ter sprake: fentanyl.

Xi zegde in Buenos Aires toe de productie van deze levensgevaarlijke harddrug strenger aan te pakken. Ook wil China zorgen dat fentanyl (en de grondstoffen ervoor) minder makkelijk in de Verenigde Staten terechtkomen. Tot vreugde van Trump. „Een van de opwindendste kwesties in mijn gesprek met Xi”, zou hij de toezegging enkele dagen later noemen.

Fentanyl groeide de afgelopen jaren uit tot dé grote sluipmoordenaar in de opiatencrisis, die de VS teistert. De Amerikaanse farmaceutische industrie kon jarenlang relatief ongemoeid zeer sterke pijnstillers op de markt brengen. Via het medicijnkastje in de badkamer zijn zo miljoenen Amerikanen verslaafd geraakt.

Lees ook over het gebruik van fentanyl in de VS: Synthetisch opiaat fentanyl wordt belangrijkste oorzaak drugsdoden in VS

Deze opiaten zijn behalve verslavend ook erg duur. Eén pil OxyContin, de meest gebruikte pijnstiller in de VS, kan op de zwarte markt al snel 35 dollar (31 euro) kosten. En omdat opiaten in werking sterk op heroïne lijken, ruilen veel verslaafden ze op den duur in voor die goedkopere drug: een shot heroïne kost maar 5 tot 8 dollar. Driekwart van de nieuwe heroïneverslaafden is ooit begonnen met pijnstillers.

Deze toch al ernstige epidemie escaleerde de laatste jaren door de opkomst van fentanyl. Deze synthetische drug lijkt in werking en samenstelling op heroïne, maar is vele tientallen malen sterker dan opium. En daarmee ook veel gevaarlijker. Sinds 1999 verdriedubbelde het aantal doden als gevolg van een overdosis tot 72.000 per jaar (in 2017). Het grootste deel daarvan valt door fentanyl en varianten ervan.

De Amerikaanse autoriteiten komen geleidelijk tot een aanpak van de epidemie, maar het blijft veelal bij symptoombestrijding. Zo hebben ruim dertig staten inmiddels ‘barmhartige-samaritaan-wetten’ ingevoerd. Hierdoor hoeven mensen niet langer te vrezen voor vervolging als ze het noodnummer 911 bellen voor een vriend of kennis met een overdosis – of hem naar de eerste hulp brengen. Verder mogen ziekenhuizen en hulpdiensten in steeds meer staten Naloxon verstrekken, een middel dat overdoses kan neutraliseren.

Ook de landelijke politiek roert zich. Trump greep de opiatencrisis meermaals aan als argument voor zijn grensmuur met Mexico en om te pleiten voor de doodstraf voor dealers. Effectiever zijn twee wetten die het Congres dit jaar aannam, met steun van beide partijen. Eén hiervan maakt medicijnprijzen transparanter en de ander regelt geld voor onderzoek naar minder verslavende pijnbestrijders.

Toevoer afsnijden

Zulke binnenlandse wetten en maatregelen zullen op korte termijn hoogstens de scherpste kantjes van de opiatencrisis halen. Het afstoppen van de Chinese fentanylaanvoer zou meer impact hebben. Dit jaar reisden Congresleden dan ook naar Beijing om hiervoor te pleiten. Na de toezegging van Xi juichte hun delegatieleider Lamar Alexander (Republikeins senator uit Tennessee) dat „dit duizenden Amerikaanse levens zal redden”.

Het leeuwendeel van de fentanyl in de VS is inderdaad van Chinese makelij. De stof is relatief makkelijk te produceren in kleine laboratoria. Vanuit China wordt het veelal te koop aangekopen via het zogeheten dark web. In kleine, reguliere postpakketten wordt het daarna opgestuurd naar de VS, maar vooral naar de buurlanden Mexico en Canada. Daar wordt het in pillen geperst of versneden met heroïne – en vervolgens de VS in gesmokkeld.

Veel van de uit China verstuurde pakketjes gaan via Hongkong, een logistiek schakelpunt in de regio. De voormalige Britse kroonkolonie controleert in de praktijk niet of nauwelijks wat in pakketjes zit. Als erop staat dat het gaat om stof A, B en C, maar in feite gaat het op stof A, B en verboden stof X, dan komt dat in Hongkong niet aan het licht. Dat heeft formeel wel de plicht om dat te controleren, maar doet het in de praktijk niet.

Als de Chinese overheid dat zou willen, zou het dergelijke controles in Hongkong kunnen afdwingen. En in politiestaat China heeft de overheid op zoveel plekken ogen en oren dat ze de illegale export van fentanyl waarschijnlijk zelfs volledig kan uitbannen – als dat politiek gezien opportuun wordt bevonden.

Of de Chinezen Xi’s belofte inlossen, blijft daarom vooral een politieke vraag. De ontwrichting die het dodelijke opiaat in de VS teweeg brengt kan in tijden van oplopende spanningen tussen beide landen ook een interessant wapen zijn.

Juist doordat de zaak besproken is op de G20-top, is ze ook onderdeel van een veel groter politiek steekspel. Naast de handelsoorlog kan bijvoorbeeld de zaak tegen Meng Wanzhou, de financieel directeur van telecomreus Huawei, een rol spelen. Zij werd deze maand opgepakt op verdenking van het schenden van het Amerikaanse handelsembargo tegen Iran.

Mexico kan China vervangen

En zelfs als de Chinezen woord houden en de aanvoer van fentanyl de komende tijd echt stokt, dan dient zich voor de VS al een nieuw risico aan: Mexicaanse drugskartels staan te popelen om het gat op te vullen.

De narcos spelen al jaren in op de opiatencrisis bij de noorderburen. Ze hebben hun papaverteelt zo hoog opgevoerd, dat Mexico na Myanmar en Afghanistan nu de meeste heroïne ter wereld produceert. Deze versnijden ze al regelmatig met fentanyl. Gebruikers weten dit vaak helemaal niet. Maar wie eenmaal deze opgevoerde heroïne (China White) heeft geprobeerd, wil nooit meer wat anders. Een andere, relatief nieuwe variant heet ‘grijze dood’. Hierbij zijn fentanyl en andere drugs aangemaakt met cement, zodat het gesnoven of gerookt kan worden.

Nu halen de Mexicanen de fentanyl veelal nog uit China. Maar sinds in 2017 in de deelstaat Sinaloa een fentanyllaboratorium werd opgerold, staat vast dat ze het ook zelf kunnen produceren. Voor de kartels is de drug een droomproduct. Er komt geen plant aan te pas, waardoor de pakkans klein is: een lab valt minder op dan een veld vol papaver. De winstmarges zijn tegelijkertijd vele malen hoger dan die op wiet, heroïne, meth of cocaïne.

Juist omdat fentanyl zo sterk is, ligt de straatwaarde zeer hoog. De Amerikaanse antinarcoticabrigade DEA schat deze op circa 1,5 miljoen dollar. Ter vergelijking: voor een kilo heroïne is dit 80.000 dollar en voor cocaïne 50.000. De concentratie ervan maakt fentanyl ook ideaal om te smokkelen. In kleine, makkelijk te verstoppen ladinkjes sijpelt het de VS binnen.

De puurheid van de Mexicaanse fentanyl is wel veel minder hoog dan die van de Chinese industriële variant. Maar dat maakt hem niet per se minder gevaarlijk. Zo noemt de DEA in zijn laatste jaarrapport een dealer in Tucson die fentanylpillen aanbood. Ze waren blauw en hadden een ‘M-30’-logo om het op het echte oxycodon te laten lijken. Maar meerdere klanten bleken bevreesd voor de dodelijke pillen uit Mexico. „Daar zit gif in”, wisten ze.

De Mexicaanse rol leidt al tot bezorgdheid van de VS. Jeff Sessions, de onlangs opgestapte minister van Justitie, waarschuwde eind 2017 „dat we nu ook de grondstoffen en laboratoria voor fentanyl in Mexico zien opduiken. Een van onze prioriteiten is dit in de kiem te smoren, ons erg te concentreren op de labs en te zorgen dat dit geen groot probleem wordt in de toekomst.”