Geen lek, maar gapend gat in de rechtsstaat

Vrij desastreus, dat nieuws deze week over de duizenden strafbeschikkingen die het Openbaar Ministerie de afgelopen jaren ten onrechte aan burgers heeft opgelegd. Oorzaak: incompetentie. Ooit werd de strafbeschikking ingevoerd om de rechter te ontlasten van ‘evidente’ zaken die het OM best zelf zou kunnen afstempelen. Maar die blijkt nu uitgelopen op een ramp voor de burger. Die is onterecht gepakt, heeft te snel of te veel betaald en niet bedacht dat een strafblad het gevolg is. Of heeft wel op tijd de weg naar de rechter gevonden en voelt zich alsnog geslachtofferd. De voorbeelden logen er niet om.

In 15 procent van de zaken is er onvoldoende bewijs. Burgers die de strafrechter konden vinden, kregen in 39 procent een lagere straf en in een kwart vrijspraak. Die ontkomen dus aan een strafblad. Dit is geen lek in de rechtsstaat, maar een gapend gat. Als in de echte wereld 40 procent van een dienst of product gebrekkig is en een kwart defect, dan is het land te klein. Maar het OM permitteert zich dit, kennelijk omdat daar niemand stop zegt.

Intussen was het schandaal bekend. Er was wetenschappelijk onderzoek met als uitkomst scherpe kritiek op het gebrek aan onafhankelijk toezicht, niet alleen op het OM, maar ook op de politie. Dat de rol van de rechter ‘gerevitaliseerd’ moet worden, „zodat meer leermomenten kunnen worden gecreëerd voor politie en OM”. Het OM bij de Hoge Raad schreef al in 2015 een kritisch toezichtrapport. De collega’s beloofden beterschap. Vervolgens bleek dat burgers die ‘in verzet’ gingen tegen zo’n OM-straf twee jaar moesten wachten op behandeling. Wat weer tot veel sepots leidde.

Een schandaal dat de burger in volle openbaarheid toegrijnsde. Gelukkig kan een krant ook precies beschrijven wie door deze machine wordt plat gewalst. Zou het openbaar bestuur nu alsjeblieft willen vaststellen dat de reputatie van de overheid als neutraal, onpartijdig en legitiem gezag door de plee gaat als je burgers op zo’n onheuse manier met een strafblad opzadelt? Kabinet, minister, Kamer: dit vreet aan je core business, het gezag van het gezag. Het was destijds, in 2008 een blunder om het OM ooit een rechtsprekende taak te geven. Wat destijds trouwens ook gezegd is. Was toch gebleven bij het systeem van ‘transacties’ waarmee strafvervolging kon worden voorkomen. En er dus never sprake zou zijn van een strafblad. Maar nee, het OM werd reserve-strafrechter. Nu zitten we met de puinhoop.

Het is de zoveelste aanwijzing dat de rol van de rechter restauratie behoeft. Dit zijn gepolariseerde tijden, met Facebook-opstandjes in gele reflectiehesjes, onderlinge verkettering over Zwarte Piet en constante strobrandjes in de mediageile politieke conjunctuur. Dit is niet de tijd om de toegang tot de rechter voor de burger te beperken met hoge griffierechten, te lange wachttijden of het laten afsterven van de rechtshulp. Aan klokkenluiders is intussen geen gebrek. Scheidend raadsheer Wabeke liet zich in twee kranten vorig weekend ook zo uit. Vorige week waarschuwde de president van de rechtbank Noord-Nederland, Maria van de Schepop, bij een installatiezitting, voor nota bene de ‘ontwrichting van de samenleving’ als de rechtspraak verder wordt uitgehold. Zij noemde ook al de strafbeschikking als voorbeeld van de ‘uitvoerende macht die oprukt en min of meer verwordt tot rechter in eerste instantie’. En daarnaast de als handhaver gerecruteerde burgemeester die zelfstandig allerlei sancties oplegt. Denk aan woonhuizen sluiten en gebiedsverboden en andere inbreuken op grondrechten van burgers „zonder dat daar een rechterlijke toetsing aan voorafgaat”.

Het is volgens haar de kerntaak van de rechter „ervoor te zorgen dat niet de grootste mond of de dikste portemonnee het in ons land voor het zeggen krijgt”. Klare taal die iedereen kan begrijpen. De rechtspraak is er voor het tegenwicht. Maar dat ontbrak dus in de OM-winkel die in de afgelopen tien jaar 267.210 strafbeschikkingen het land in knalde, waarna alleen de burgers die protesteerden gehoord werden. Om je rot voor te schamen. Alleen wie piept wordt recht gedaan. Als het kabinet de rechter beter zou benutten zou er heel wat maatschappelijk wantrouwen voorkomen kunnen worden. Maar dat moet je dan wel willen zien.