Hij gaat op in het luxeleven van de plantersfamilies, maar ziet ook het slavenleed

Wie een vroege druk van John Gabriel Stedmans Narrrative of a Five Years’ Expedition against the Revolted Negroes of Surinam (1796) wil verwerven, moet daar duizenden euro’s voor neertellen. Het boek is al decennia een gewild verzamelobject. Het bevat schokkende, soms ronduit akelige illustraties, onder andere van William Blake. En het heeft ook een nog altijd brisante inhoud. Het werk van Stedman is nog altijd de beste introductie in de uitwassen van de slavernij in de Europese koloniën .

John Gabriel Stedman speelt ruim twee eeuwen na zijn overlijden een wonderlijke rol in het met zoveel emotie gevoerde slavernij-debat. Hij wordt gezien als een moedige auteur die het opnam voor de slaven door in woord en beeld hun leed breed uit te meten. Maar hij wordt ook opgevoerd als een handlanger van het slavernijsysteem, omdat hij als militair in Suriname meehielp de cynische status quo te handhaven. Voor beide is iets te zeggen.

Om de tegenstrijdigheden rond Stedman beter te kunnen begrijpen, werd het hoog tijd voor een biografie. Na lezing van het rijke en verhelderende Dichter in de jungle. John Gabriel Stedman 1744-1797 van Roelof van Gelder, oud-redacteur van deze krant, is het amper te vatten waarom anderen niet al veel eerder op het idee zijn gekomen om dit leven eens goed uit te pluizen. Er bleek rijk bronnenmateriaal voorhanden zoals brieven, een minutieus dagboek en memoires, en ook nog het oorspronkelijke manuscript van de Narrative, dat flink afweek van de boekpublicatie. Een weelde voor een biograaf. Van Gelder maakt er optimaal gebruik van.

Stedman komt uit Van Gelders biografie tevoorschijn als een avontuurlijk en behoorlijk complex mens. Hij is de zoon van een Schotse militair in Nederlandse dienst en een Brabantse moeder. Hij groeit op in de garnizoensstad Bergen op Zoom en is voorbestemd voor een militaire carrière. Als schooljongen is hij al een vechtersbaas. Hij ontwikkelt zich daarna ook nog tot een zuiplap, een rokkenjager en een gokker. Van Gelder levert uit Stedmans aantekeningen alle denkbare details.

Ongekende charmes

Stedman was een man die niet alleen snel vijanden maar ook makkelijk vrienden maakte. Hij moet hebben beschikt over ongekende charmes. Ongedurig als hij was, belandde hij steeds in de problemen, en toch lukte het hem, overal waar hij kwam, weer in de hoogste kringen contacten te leggen. Telkens als hij diep in de narigheid belandt, kan hij rekenen op invloedrijke beschermers.

Het leven van Stedman leest als een roman, en zo had de hoofdpersoon het ook min of meer bedoeld. In zijn jeugd las hij avonturenromans als Tom Jones van Henry Fielding en Roderick Random van Tobias Smollett. Hoe onwaarschijnlijk de omzwervingen en toevallige verwikkelingen in die boeken ook waren: Stedman wilde dit ook. Hij nam zich uitdrukkelijk voor om een ‘afwijkend’ leven te leiden. En dat is hem aardig gelukt.

Van Gelder beschrijft Stedman trefzeker als een kind van zijn tijd. Het harde leven in het leger, de cafés en bordelen, waar grof en vaak zinloos geweld vanzelfsprekend zijn, heeft een wonderlijke keerzijde in Stedmans artistieke aanleg. In zijn tekeningen en geschriften toont hij zich gevoelig voor mooie landschappen en voor klein leed van mensen en dieren. Er vloeit menig traantje.

Het is de tijd van het sentimentalisme, en ook van revoluties in Amerika en Frankrijk. Als gezagsgetrouw militair is Stedman geneigd veel bij het oude te laten, maar als de dichter en denker die hij ook is, ontwikkelt hij een opvallend onorthodoxe manier van kijken.

Luxeleven van de plantersfamilies

Lees ook: Onbekende tekeningen ontdekt van jacht op ontsnapte slaven in Suriname

Wanneer Stedman in 1772 als militair naar Suriname wordt gezonden om plantages te beveiligen, registreert hij die exotische wereld bijna met de ogen van een kind. Hij gaat helemaal op in de bonte natuur en het luxeleven van de plantersfamilies, maar ziet ook hoe onmenselijk veel plantagehouders met hun slaven omgaan. Ze worden afgebeuld, naar willekeur gestraft, niet zelden verminkt en doodgemarteld. Als militair wordt Stedman ingezet om de overlast in te dammen van weggelopen slaven, de zogenaamde marrons, die vanuit de ondoordringbare jungle de plantages van de Europeanen plunderen. Hij wordt op expeditie naar de binnenlanden gestuurd en belandt met zijn legeronderdeel in helse omstandigheden. Klamme hitte, honger, dorst, beten van wilde dieren, tropische ziektes en onverhoedse aanvallen van marrons dunden de gelederen van Stedmans eenheid snel uit. Stedman overleefde, maar hield aan dit barre avontuur het inzicht over dat de Europeaan in Suriname op de verkeerde weg was. Slavernij met zoveel geweld willen handhaven was ondoenlijk. En slaven koeioneren was onmenselijk. Daarmee was hij nog geen abolitionist. Pas tegen het einde van zijn leven zal Stedman beseffen dat slavernij afschaffen ook nog kan, maar hij ziet desondanks meer in het vermenselijken van het systeem. Zonder band met hun eigenaar zijn de slaven aan zichzelf overgeleverd en zullen ze ten onder gaan.

Stedmans aarzelende kijk op slavernij doet denken aan Multatuli’s aanklacht tegen het Nederlandse bewind in het rijk van Insulinde in Max Havelaar. Ook Multatuli meende dat het koloniale systeem viel te handhaven, hoewel hij veel argumenten leverde om het grondig te hervormen of af te schaffen. De boeken van Stedman en Multatuli maakten de geesten rijp voor veel radicalere stappen dan waar ze zelf in geloofden.

Hevige liefde

Stedman is een goed observator en een innemende verteller, die steeds ook inzicht geeft in zijn eigen gevoelsleven. Hij vat een hevige liefde op voor de beeldschone slavin Joanna, de buitenechtelijke dochter van een slavin en een Nederlandse slavenhouder. Hij beschikt niet over genoeg geld om haar vrij te kopen, maar weet haar toch tot zijn vrouw te maken, door een ‘Surinaams’ huwelijk met haar te sluiten, dat in Europa geen rechtsgeldigheid heeft. Ze krijgen een zoon, die na Joanna’s overlijden door Stedman in Europa verder wordt opgevoed. Ook wanneer Stedman later trouwt met een Nederlandse, zal hij steeds laten doorschemeren dat Joanna de liefde van zijn leven is.

Het opwindende leven van John Gabriel Stedman wordt door zijn biograaf nuchter en trefzeker verteld. Wanneer Stedman zich later terugtrekt in het Engelse stadje Tiverton, gaat het verhaal in een lagere versnelling. Van Gelder had in het ‘vooraf’ al aangekondigd het ‘hele’ leven van Stedman te willen vertellen. De laatste honderdtwintig pagina’s van het boek bevatten veel ditjes en datjes over het Engelse plattelandsleven aan het einde van de achttiende eeuw. Het is allemaal goed beschreven, maar doet bijna weer vergeten dat Stedman een van de bijzonderste mensen van zijn tijd was.