De benoemde burgemeester is uit de Grondwet – wat nu?

Het is D66 gelukt: de benoeming van de burgemeester wordt uit de Grondwet geschrapt. De Eerste Kamer stemde dinsdag met de vereiste tweederde meerderheid voor deze grondwetswijziging. De politiek kan de manier waarop de burgemeester wordt benoemd nu via een gewone wetswijziging veranderen.

Lees ook Burgemeesters: houd ons in Grondwet

De vraag is of de politiek dat wil. Deze grondwetswijziging verplicht tot niets: de huidige benoeming bij ‘koninklijk besluit’ staat ook in de Gemeentewet. In de praktijk kiezen de gemeenteraden via een vertrouwenscommissie de burgemeester, tot grote tevredenheid van veel partijen. Dat er officieel nog een Kroonbenoeming is, geeft het ambt volgens sommigen extra gezag.

Initiatiefnemer Rob Jetten en minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (beiden D66) moesten de senaat beloven dat zij niet zomaar het initiatief nemen om de benoeming te veranderen. De coalitiefracties in de Eerste Kamer benadrukten in een gezamenlijke en breed gesteunde motie nog dat de burgemeester zijn „relatief onafhankelijke positie” moet behouden en vooral een „verbindend bestuurder van álle burgers” moet blijven.

Toch zal het debat over hoe de burgemeester wordt benoemd door deze grondwetswijziging worden aangewakkerd. Welke opties heeft de politiek nu?

1 Niets doen

Een reële optie, zeker voor deze kabinetsperiode. D66 streeft nog altijd naar een rechtstreeks door de bevolking gekozen burgemeester, maar VVD, CDA en ChristenUnie zijn zeer gecharmeerd van de huidige praktijk met een grote rol voor de gemeenteraad. Minister Ollongren schreef vrijdag in een brief aan de Eerste Kamer nog dat de positie die de burgemeester nu heeft „in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de continuïteit en de stabiliteit van het lokaal bestuur”.

2 Verkiezing door de gemeenteraad

De gemeenteraad heeft al veel invloed, maar kiest nu uit sollicitanten die vaak van buiten de gemeente komen en al door de commissaris van de koning zijn beoordeeld. Een zuivere verkiezing door de gemeenteraad maakt van de burgemeester „een veel politieker figuur”, zegt bestuurskundige Niels Karsten (Universiteit Tilburg). Hij doet al jaren onderzoek naar de positie van de burgemeester en noemt deze variant ‘het Vlaamse model’: politieke partijen gaan daar vaak met hun burgemeesterskandidaat de gemeenteraadsverkiezingen in. Deze variant lijkt op de huidige benoemingswijze, maar brengt toch echte verandering, denkt Karsten. De burgemeester – in België nu vaak de fractievoorzitter van de grootste partij – wordt meer dan nu een politicus, maar voert wel het coalitieakkoord uit.

3 Rechtstreekse verkiezing door bevolking

De voorkeursvariant van D66 en populistische partijen als de PVV. De vraag is wel hoe de rechtstreeks gekozen burgemeester zich verhoudt tot de eveneens gekozen gemeenteraad, als beide in aparte verkiezingen worden gekozen. „In ons huidige systeem krijgt een gekozen burgemeester dan weinig macht”, zegt Karsten. Hij heeft nu vooral bevoegdheden op het terrein van openbare orde, maar zou daarbuiten weinig ruimte hebben om een politiek programma uit te voeren. De gemeenteraad bepaalt immers de hoofdlijnen van het beleid.

Een gekozen burgemeester mét macht, ook wel de ‘presidentiële burgemeester’ genoemd, is ook een optie. Maar dit vereist wel de verbouwing van het hele lokaal bestuur, zegt Karsten, want zulk leiderschap past niet goed binnen onze consensusdemocratie. „Je kunt van de burgemeester de aanvoerder van het lokaal bestuur maken, dat is nu nog de gemeenteraad. In dat geval kan hij of zij eigen wethouders benoemen.”

Het zal in zo’n geval stevig kunnen botsen tussen burgemeester en gemeenteraad, maar volgens Karsten is dat niet per se slecht. „In het buitenland zie je niet dat dit tot verlamming van het lokaal bestuur leidt. Je kunt het ook als een systeem van checks and balances zien, waarbij twee machtsorganen binnen het lokaal bestuur er samen uit moeten komen.”

Beluister ook de podcast Haagse Zaken #17: Benoeming van burgemeesters en de tanende macht van de Kroon

Deze laatste variant lijkt politiek voorlopig onhaalbaar. Rob Jetten zei in de Eerste Kamer dat D66 zo’n presidentiële burgemeester niet wil. Bovendien is ook hiervoor een grondwetswijziging nodig: artikel 125 van de Grondwet bepaalt dat de gemeenteraad het hoogste orgaan in het lokaal bestuur is.

4 Lokale variatie

Een variant die wel eens vergeten wordt, maar zeker mogelijk is: lokaal maatwerk. Geef gemeenten, zoals bijvoorbeeld in Engeland, de vrijheid om wel of niet te kiezen voor een burgemeestersverkiezing. In grote gemeenten leeft het idee voor zo’n rechtstreekse verkiezing soms meer. Zo was er dit jaar een burgerpetitie voor een rechtstreekse verkiezing in Amsterdam, maar die is binnen de huidige wet niet mogelijk.

Gemeenten de vrijheid geven vindt Karsten best een logische keuze. „In Nederland hechten we erg aan de uniformiteit van bestuur en vinden we verschillen tussen gemeenten heel eng. Maar je kunt je afvragen of de nationale wetgever dit moet bepalen.”

ecvano Emilie van Outeren Rob Jetten krijgt felicitaties van de @eerstekamer die vandaag zowaar de grondwet heeft gewijzigd met steun van CDA en bijna de hele VVD #deconstitutionalisering https://t.co/Sl88rBiWZ5 20 november 2018 @ 12:58

Volgen