Wâldpyken en Klaaikluten – buren en toch vreemden

Wrok kun je niet zien. Je leest het niet af aan het verschil tussen de hobbelige klinkerwegen en het strakke asfalt van de ringweg. Het zit ’m niet in de zee of in het bos. Het zit ’m in het verschil tussen de maisvelden en het gras. Trekkers of melkwagens. Wrok is een gevoel en dat gevoel volg je.

Op dinsdagavond 29 maart 2016 sprak men in het gemeentehuis van Dantumadiel over gevoelens. Zeventien raadsleden moesten besluiten over een fusie van hun gemeente met Kollumerland, Ferwerderadiel en Dongeradeel.

Al jaren werkten de vier gemeenten samen. Op het gebied van veiligheid. Het sociale domein. Werkgelegenheid, krimp en leefbaarheid. De bestuurders van de vier gemeenten kennen elkaar door en door, net als de meeste raadsleden. De fusie – ‘gemeentelijke herindeling’ in ambtenarentaal – was nodig omdat het de kleine Friese gemeenten ontbreekt aan ‘bestuurskracht’.

Kollumerland, Ferwerderadiel en Dongeradeel hadden al gekozen. Zij wilden een herindeling om de regio en samenwerking te versterken tot de nieuwe gemeente Noardeast-Fryslân. Dantumadiel twijfelde.

„Er is geen verliefdheid”, zei raadslid Remy Teunissen (PvdA) tijdens de raadsvergadering van de gemeente Dantumadiel. Al jaren waren de vier gemeenten in gesprek. „Dus dan wacht je de verliefdheid af”, ging hij door. „En dat werd al snel een verloving.” De gemeenten werkten al samen, maar wilde Dantumadiel ook fuseren? Dat was de vraag die avond tijdens de raadsvergadering.

„Wij dachten: het komt wel goed”, zegt Bearn Bilker (65, CDA), burgemeester van Kollumerland in zijn herfstkleurige werkkamer op het gemeentehuis. „Maar het kwam niet goed.” Tot een huwelijk tussen de vier gemeenten is het tot op de dag van vandaag niet gekomen.

Bilker is voorzitter van de ‘stuurgroep’ die de fusie moet leiden. Een jaar na zijn aanstelling als burgemeester, in 2002, begonnen de eerste herindelingsgesprekken. „Het startpunt was het Pact van Oudwoude in oktober 2002”, herinnert Bilker zich. Een aantal gemeenten besloot intensief samen te werken. Daarna verschenen rapporten, onderzoeken en kaartjes van herindelingen. Al die jaren was één ding duidelijk: Kollumerland moest als kleine gemeente van bijna 13.000 inwoners fuseren. Alleen met wie?

Ook de andere drie gemeenten spraken over herindelingen. Elke gemeente schoof links en rechts aan bij fusiegesprekken met buurgemeenten, maar keer op keer klapte het.

Eind mei 2014 besluit burgemeester Bilker actie te ondernemen. Hij stapt in zijn auto en rijdt naar een dorpskroeg in de buurt van Hoogeveen. Daar treft hij onder andere Marga Waanders (PvdA), sinds 2009 burgemeester van Dongeradeel. In de dorpskroeg spreken zij af om aan de raadsleden te vragen hoe zij over de toekomst van de regio en een mogelijke fusie denken.

In de IJsherberg

Dat gebeurt twee weken later, op 4 juni 2014. In restaurant-steakhouse de IJsherberg in Dokkum komt iedereen voor het eerst samen. Burgemeesters, wethouders en raadsleden van de vier gemeenten. De verkiezingen zijn net achter de rug. Drie grote decentralisaties vanuit Den Haag komen eraan: de Jeugdwet, Wmo-wet en Participatiewet. En in de nieuwe coalitieakkoorden van de vier gemeenten staan de vier gemeenten positiever dan ooit tegenover een herindeling. Dongeradeel, Kollumerland en Ferwerderadeel ‘streven’ naar een fusie. Dantumadiel ziet het als een ‘mogelijkheid’. Een beter moment om over een fusie te praten is er niet.

Na het buffet in de IJsherberg is er nog twee uur vergadertijd ingelast. Maar na 45 minuten willen de raadsleden al een besluit nemen. Een stemming over een intentieverklaring voor de fusie volgt. Alle vier de gemeenten willen handvatten – er moet iets op papier komen. Anders zal er weer jarenlang gepraat worden. Het is nu tijd voor actie. Al klappend kunnen gemeenten instemmen met de intentieverklaring. Iedereen klapt – al is het applaus van Dongeradeel het meest enthousiast.

In de gemeentehuizen van Kollumerland en Dongeradeel werd de intentieverklaring met gejuich ontvangen. Eindelijk zouden ze gaan fuseren. En misschien wel tot een gemeente van 60.000 inwoners. Dongeradeel had dan wel een stad met Dokkum, maar met 23.000 inwoners was het een kleine gemeente. Kollumerland had net de helft.

In het aan de Waddenzee gelegen Ferwerderadiel heerste twijfel. De 9.000 inwoners houden niet van veranderingen, maar intussen werd de gemeente steeds kleiner en ging het financieel steeds slechter. Om deze redenen moesten de hervormde en gereformeerde kerk ook fuseren. Uiteindelijk ging dat goed. Om de twijfel weg te nemen, organiseerde de gemeenteraad een referendum. Voor of tegen de fusie. Nog geen dertig procent van de bevolking kwam opdagen, waarna de raad uiteindelijk zelf de knoop doorhakte en instemde met de fusie.

Wel meer gemeenten krijgen te maken met een herindeling. Lees ook: Herindeling van straks blijkt nu al breekpunt

In Dantumadiel gaat het mis. De drie wethouders en de burgemeester zetten de fusiegesprekken in gang met de andere drie gemeenten. Zij zien de voordelen ervan in. Maar nadat er een rapport is verschenen over de financiën waarin staat dat Dantumadiel zonder problemen zelfstandig kan besturen, weet een meerderheid van de raadsleden genoeg: die bestuurlijke fusie komt er niet. De Dantumadielers voelen zich onder druk gezet. Maar er helemaal uitstappen kan niet. De intentieverklaring is al getekend.

In de IJsherberg in Dokkum is de gemeente Noardeast-Fryslân geboren. Maar zonder Dantumadiel. Die gemeente besluit uiteindelijk wel ambtelijk te fuseren, maar niet bestuurlijk. Het ambtenarenapparaat valt onder de DDFK-gemeenten – vernoemd naar de beginletters van de vier gemeenten – maar de zeventien raadsleden, drie wethouders en burgemeester blijven zitten.

„Moeilijk, moeilijk, moeilijk.” Het zijn de drie stopwoordjes die Bilker keer op keer herhaalt als het gesprek op Dantumadiel komt. „Dit is een volstrekt unieke situatie in Nederland.” Hoe heeft het zover kunnen komen?

Een trein met twee haltes

Dantumadiel, „de Frieste gemeente van Friesland”, ligt in de zuidwestelijke uithoek van Noordoost-Friesland. Van de vier gemeenten is dit de enige waar een trein rijdt, met twee haltes. Eén in De Westereen, de andere vier minuten verderop aan hetzelfde spoor in Feanwâlden. Ook heeft de gemeente twee grote kerndorpen: Damwâld met 5.500 inwoners en De Westereen, waar ruim 5.000 mensen wonen. En tussen die twee botert het niet.

De Westereen, of Zwaagwesteinde, zoals het dorp tot een paar jaar geleden heette, daar wonen de messentrekkers, zo dacht voormalig burgemeester Sicko Heldoorn (PvdA) als klein jongetje. Dat vertelde hij in de Leeuwarder Courant bij zijn afscheid vorig jaar. Damwâld is daarentegen van de gereformeerden. Meer dan twintig dominees heeft het dorp, terwijl er in het grotere Kollum slechts drie zijn. Door de verschillende geloofsstromingen en een dorpenfusie in 1971, tussen Dantumawoude, Akkerwoude en Murmerwoude, tot Damwâld, is het nooit een hecht dorp geworden. Beide dorpen zijn stug, elk op hun eigen manier.

Tussen de Hervormde Bonifatiuskerk en de Christelijk Gereformeerde Andreasgemeente in Damwâld staat het gemeentehuis van Dantumadiel. Het is op vrijdagmiddag gesloten. „Niet door de ambtelijke fusie”, zegt Ferry van der Ploeg (37), fractievoorzitter en enig raadslid van de Fryske Nasjonale Partij (FNP). „Dat zijn hier de openingstijden.” Hij doet een zijdeur open en loopt de ‘fractiekamer’ in. Laag systeemplafond, ramen met gesloten luxaflex en kunststofwanden met houtprint.

Ferry van der Ploeg kent de verschillen tussen Damwâld en De Westereen. Hij is zelf een Westereender. „Het dorp had niet bestaan als de huizen niet door beunhazen waren gebouwd”, zegt hij over de dorpscultuur. „Mijn opa zei altijd: ‘We hadden niks, we hebben nog niks, maar wat zijn we toch trots op wat we bereikt hebben’.” Zo omschrijft hij het Westereendersgevoel. Maar in de gemeenteraad voelt hij geen rivaliteit tussen de twee dorpen. Daar trekken ze samen met één (tegen)stem op tegen de buitenwereld. „We zijn niet voor niks de Frieste gemeente van Friesland”, zegt Van der Ploeg in het Nederlands.

Wij dachten: het komt wel goed. Maar het kwam niet goed

Bearn Bilker burgemeester van Kollumerland

En dat ze zich van de buitenwereld niks aantrekken, bleek wel met de stem tegen de fusie. Van der Ploegs partij, toen met twee leden in de raad, stemde voor de bestuurlijke fusie maar is tegen de herindeling. Waarom? „Wij zijn niet gek”, zegt Van der Ploeg. „Den Haag kan fusies wel willen vanwege bezuinigingen, maar de herindelingen van Súdwest-Fryslân en De Fryske Marren verliepen stroef.” Dantumadiel is daarnaast financieel gezond en ziet zich niet genoodzaakt tot een fusie. Maar het allerbelangrijkste, zegt Van der Ploeg: „Wij zijn Wâldpyken en zij Klaaikluten”.

De Wâldpyken zijn de bewoners van de Friese Wouden. Hoewel er weinig bossen staan, ligt het kenmerk van de wouden op de grond: veen en zand. Goed voor mais en akkerbouw. En een stuk losser dan de kleigrond in het noorden, die is stug en hard. Waar koeien op grasvelden grazen, daar wonen de Klaaikluten. Voor de oorlog waren zij de rijke boeren. Na de oorlog kwam de industrie op in het zuiden. Daar bouwde het makkelijker. Tussen hen botst het. En dat blijkt ook in Kollumerland.

Carbid schieten

In Kollumerland hebben de bewoners zich verenigd vanwege de fusie op 1 januari. Wierd Kooistra (72) is de voorzitter van de federatie dorpsbelangen Kollumerland. Een organisatie die is opgericht om de belangen van de dertien dorpen van Kollumerland te behartigen en die bestaat naast de afzonderlijke dorpsbelangen. „Voor de herindeling spraken we over kapotte stoeptegels en flikkerende lantaarnpalen”, zegt Kooistra in zijn huis in Westergeest. „Sinds de fusie komen we op voor werkgelegenheid, het behoud van scholen en – niet onbelangrijk – de jaarlijkse vergoeding van 500 euro per dorp voor het oudejaarsfeest”, zegt Kooistra. „Daarmee kunnen we onder meer een tent opzetten voor bij het carbid schieten.”

Kooistra is wereldberoemd in het dorp Westergeest. Niet alleen omdat hij de laatste botermaker was van de regio („Ik vind het helemaal niet lekker, ik smeer margarine op mijn brood”), de bewoners kennen hem ook als de voorzitter van de voetbalclub WTOC, „dat al veertig jaar een damesteam heeft” en als de beheerder van de begraafplaats. Daarnaast organiseert hij de dag van de ouderen, elk jaar in de eerste week van oktober, en stuurt hij de lokale energiecoöperatie aan. „De agenda zit altijd vol, maar dat houdt je jong”, zegt Kooistra.

De taken zijn te overzien in Westergeest. Naast zijn huis staat het geboortebos. Voor elk nieuwgeboren kind in Westergeest planten de bewoners een boom. Sinds 1996 zijn er 192 bomen geplant, nog geen negen kinderen per jaar. „We zijn dan ook een klein dorpje”, zegt Kooistra – Westergeest telt 621 inwoners.

Kooistra is vóór de fusie, zowel ambtelijk als bestuurlijk. „De regio heeft een luidere stem in het provinciehuis en in Den Haag als de gemeenten groter zijn”, zegt Kooistra. „Ook krijgen de kleine gemeenten steeds meer taken, die ze niet alleen kunnen doen.” Hij noemt de Jeugdwet, de Participatiewet en Wmo-wet. De dorpenfederatie is niet alleen opgericht als klankbord van de burgers en vertegenwoordiging van de dorpen. Ook is het een front tegen de stad Dokkum. „Het moet niet zo zijn dat Dokkum een industrieterrein aanlegt en alle Kollumer werkgelegenheid daarheen verplaatst”, zegt Kooistra.

Uiteindelijk heeft iedereen verloren. Kollumerland, Dongeradeel en Ferwerderadiel fuseren maar krijgen niet de 20.000 inwoners van Dantumadiel. Een echt grote gemeente wordt Noardeast-Fryslân dus niet. Dantumadiel raakt al haar ambtenaren kwijt, moet betalen om diensten af te nemen en heeft bestuurlijk minder te zeggen. Willen ze toch fuseren, dan duurt dat nog eens acht tot tien jaar.

Kooistra baalt dat Dantumadiel niet meedoet aan de bestuurlijke fusie. „Nu zijn wij als enige aan de klei geklonterd”, zegt de inwoner van ‘wâld-gemeente’ Kollumerland met een knipoog.

Ook hij zegt het: „Wij zijn de Wâldpyken, zij de Klaaikluten.”

Die wij, dat zijn de Kollumerlanders, Dantumadielers en Tytsjerksteradielers. Zij, is alles daarboven, van Dokkum tot aan het Wad. En alles daarnaast, richting het westen, levend op de klei. „Het is moeilijk uit te leggen, maar wij beleven het anders.”

Hoe?

„Wij staan frivoler in het leven.”

En zij?

„Zijn veel traditioneler.”

Waarom?

„Minder import.”

En nu?

„Het krijgt een andere beleving.”

(stilte.) „Het is een gevoel van verdorie!”

Inwoners van 38 gemeenten kunnen volgende week stemmen omdat hun gemeente verdwijnt. Lees verder: Na een ongewenste herindeling volgt toch berusting

Correctie: In een eerdere versie stond dat de FNP in Dantumadiel tegen de bestuurlijke fusie stemde. Dat klopt niet, de partij stemde in 2016 namelijk voor een bestuurlijke fusie.