Stan Lee, vader van Spider-Man, X-Men en de Hulk, maakte superhelden menselijk en relevant

Moderne ‘sprookjes voor volwassenen’, zo noemde Stan Lee de superheldenstrips die hij schreef. Hij verzon populaire superhelden als Spider-Man, Black Panther, X-Men, Iron Man, The Avengers, The Fantastic Four en de verschrikkelijke groene Hulk. Ze zijn nog altijd populair.

Hun geestelijke vader is maandag op 95-jarige leeftijd overleden in een ziekenhuis in Hollywood, bevestigde zijn dochter tegenover de Amerikaanse website TMZ.

Lee zorgde voor een revolutie in de wereld van superhelden, in de jaren zestig. En die revolutie sloeg in de jaren negentig van strips over naar Hollywood en zorgt daar nog steeds voor kaskrakers in de bioscoop; superheldenfilms leveren wereldwijd miljarden dollars op.

De column van filmrecensent Coen van Zwol: Waarom Marvel slaagt waar Star Wars faalt

Tot op hoge leeftijd bleef Lee speels, creatief en bescheiden nuchter over zijn meer dan zeventig jaar durende bijzondere carrière. „Ik schreef de verhalen en hoopte dat het publiek ze zou kopen en leuk vinden, en dan kon ik de huur betalen”, zei hij tegen The Huffington Post in 2016 over zijn werk.

Stan Lees invloed op de populaire cultuur is vergelijkbaar met die van Walt Disney, die vooral bestaande sprookjes hervertelde. Stan Lee is de Disney van de actiehelden.

De stripuitgeverij Marvel die hij hielp uitbouwen tot een multimediabedrijf, is inmiddels ook opgekocht door Disney.

Stan Lees genialiteit zat in zijn talent om superhelden een maatschappelijk relevant aspect te geven, menselijker te maken, en toch met spannende en humoristische actieverhalen te komen. Tot Lee zich ermee ging bemoeien, waren de meeste superhelden (Superman, Batman) toch vooral atletische, maatschappelijk geslaagde blanke volwassen mannen, die al of niet gemaskerd en met cape de wereld redden.

Vast stramien zat

Lee wilde wat anders. Een van zijn eerste ‘andere’ superhelden was Spider-Man, die hij in 1962 creëerde met tekenaar Steve Ditko. ‘Spidey’ was geen atletische volwassene, maar een wees van 18, een jongvolwassene die zijn draai in het leven niet vinden kon. Zijn enige superkracht was dat hij aan muren kon kleven, en van gebouw naar gebouw kon slingeren aan een spinnenwebdraad, nadat hij door een radioactieve spin gebeten was. Zijn uitgever bij Timely Comics, voorloper van Marvel, zag aanvankelijk niks in de Spinnenman, maar in zijn autobiografie Excelsior! (2002) vertelt Lee dat hij zijn baas overtuigde met het verzonnen verhaal dat hij inspiratie voor Spider-Man al schrijvend had gekregen door te kijken naar een vlieg die over de muur van zijn werkkamer liep. Dat zijn baas Lee de kans gaf Spider-Man te ontwikkelen, was doorslaggevend. Lee wilde eigenlijk weg bij de uitgeverij, want hij was al sinds eind jaren dertig in dienst bij de stripuitgever, waar hij als inktpotjesvuller begonnen was. Hij was het zat steeds volgens een vast stramien verhalen te verzinnen.

Lees ook het interview met Stan Lee uit 2016: ‘Ik zag dat een tiener ook superheld kan zijn’

„Als westerns populair waren, schreef ik westernscripts. Als het mysterie-stripverhalen waren die volgens [mijn uitgever] Martin zouden verkopen, schreef ik die.” Hij was in essentie een schrijver die op bestelling leverde, een ‘hack’, schreef hij in Excelsior!. Wat hem stak was dat hij niet creatief kon zijn, en dat strips in laag aanzien stonden. Hij had in de jaren vijftig al actie gevoerd tegen de Amerikaanse opvoedkundigen die zonder grond beweerden dat strips gevaarlijk waren, en jongeren aanzetten tot criminaliteit.

Dat Spider-Man ontstond kwam mede door Lees vrouw, Joan, een Britse. Op de dag dat zijn baas hem vroeg nieuwe superhelden te ontwikkelen, omdat die weer populair waren, wilde Lee eigenlijk ontslag nemen. Zijn vrouw haalde hem over toch stripschrijver te blijven, maar de superheldenverhalen op zijn eigen manier te schrijven. Wat had hij te verliezen? Lee deed het. Eerst maakte hij met Jack Kirby The Fantastic Four en al snel groeide er een ‘Marvel-universum’ vol superhelden.

Het waren de roerige jaren zestig en zeventig, en Lee vond dat het ook tijd was voor een zwarte superheld. Zo ontwikkelde hij met tekenaar Jack Kirby in 1966 een paar maanden voor de zwarte burgerrechtenbeweging Black Panther werd opgericht de Afrikaanse superheld Black Panther. Die was een eminente geleerde, een prins van een ondergronds Afrikaans rijk dat wetenschappelijk verder ontwikkeld was dan welk ander land dan ook. Black Panther werd een populaire strip, ook onder Afro-Amerikanen. De zwarte schrijver Ta-Nehisi Coates was als jongen fan, en schrijft vanaf 2016 Black Panther-stripscenario’s. De Black Panther-filmversie uit 2018 werd een enorme hit.

Kind van immigranten

Lee schreef niet bewust politieke, diverse of sociaal bewogen strips, vertelde hij in het blad Alter Ego in 2011: „Als we al kwesties aanroerden, dan altijd licht.” Diversiteit kwam gewoon vanzelf in zijn strips, zei hij: „Veel van onze mensen hier in Amerika zijn niet wit. Dat moet je erkennen en je moet ze betrekken in alles wat je doet.”

Het zal meegespeeld hebben dat Stan Lee zelf kind was van Roemeens-joodse immigranten. Hij werd als Stanley Martin Lieber in 1922 geboren in New York. Zijn vader, kleermaker, was gedurende de Grote Depressie veel werkloos, zodat er geen geld was voor vakanties. Lezen, alles wat los- en vastzat, strips, kinderboeken, kranten, literatuur, en avonturenfilms kijken waren zijn voornaamste bronnen van vermaak. Dat legde de basis voor zijn schrijverschap, veronderstelde hij in zijn autobiografie. Hij heeft een jongere broer, Larry Lieber, die hij ook bij Marvel betrok.

Lees meer over de lucratieve superheldenfilms en andere ‘franchises’: Hollywood breekt record na record, en dat zonder dure sterren

Lee was in zijn lange carrière vooral verhalenbedenker en pr-man. Maar een gewiekst zakenman was hij niet. Naarmate het succes van zijn strips groeide en groeide, heeft hij herhaaldelijk via de rechter moeten vechten voor zijn geld. Hij heeft onder meer bij Marvel via de rechter royalty’s moeten afdwingen. (Zijn bezit wordt geschat op 50 miljoen dollar). Hij ging in het begin van het internettijdperk in zee met een oplichter, tegen wie hij ook weer moest procederen. En nadat zijn vrouw Joan in 2017 op 95-jarige leeftijd was gestorven, drong een man zich op die Lees zaakjes wel even zou regelen en hem opsloot in huis. Via de rechter kreeg de kwakkelende Lee in 2018 zijn vrijheid terug, en zijn dochter J.C. ging meer voor hem zorgen.

Bij zijn fans was Lee enorm populair. Hij kreeg rolletjes in de tv-serie The Big Bang Theory en had ook in vrijwel al ‘zijn’ superheldenfilms een grappig, kort gastoptreden, als eerbetoon aan zijn stripgenie.

De Amerikaanse stripauteur Stan Lee schiep een leger aan superhelden die ook in de film nog steeds populair zijn.