Mariana Mazzucato: ‘Overheid moet moonshots doen’

Mariana Mazzucato denkt nog vaak aan die goede oude échte moonshot: de missie van president Kennedy om een man op de maan te zetten. „Toen gingen zeker twaalf verschillende sectoren aan het werk om te innoveren. Astronauten konden niet zomaar een T-shirtje aan in de ruimte dus moesten er nieuwe materialen worden bedacht. Ze konden geen hamburgers eten dus moest nieuw voedsel worden uitgevonden. Het zorgde voor een golf van vernieuwing waar we nog steeds van profiteren.”

De Italiaans-Amerikaanse Mazzucato spreekt levendig met een Italiaanse tongval, ondanks dat ze herstellende is van een fikse virusinfectie. Ze is naast haar aanstelling als hoogleraar economie aan University College London een fanatiek zwemmer, getrouwd met een Italiaanse filmproducent en moeder van vier kinderen. En één van de invloedrijkste Europese economische denkers van het moment. Ze is onder meer speciaal adviseur van de Europese Commissie.

Terugkerend thema in haar werk is de grote macht van het bedrijfsleven ten opzichte van overheden. Ze roept al jaren overheden op om ondernemender en assertiever te worden om de machtsbalans te herstellen. Onlangs verscheen de Nederlandse vertaling van haar nieuwste boek, De waarde van alles (uitgeverij Nieuw Amsterdam).

„Er zijn volop collectieve problemen die schreeuwen om een oplossing: klimaatverandering, armoede, ziektes, voeding, vergrijzing. Waarom denken we niet als collectief wat meer in projecten zoals de moonshot?” Mazzucato schreef eerder dit jaar een rapport voor de EU waarin ze voorstelde om die moonshots te richten op de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN, bijvoorbeeld: het creëren van honderd CO₂-neutrale steden in de EU. De oceanen plasticvrij maken of dementie de wereld uit helpen zijn ook opties.

„Overheden moeten doelen durven stellen, en die verwezenlijken door zelf technologie in te kopen, maar ook als investeerder via bijvoorbeeld publieke investeringsbanken. Door geld te steken in dit soort projecten kunnen ze grote veranderingen mogelijk maken. De overheid zet de missie uit en bepaalt de voorwaarden, en vervolgens gaat het bedrijfsleven aan de bak om die missie uit te laten komen. Ik geloof juist heel erg in innovatie die van onderop komt: overheden moeten vooral niet alles zelf gaan doen.”

„Maar overheden zijn te timide geworden, ze laten zich piepelen door het bedrijfsleven. Als een overheid nu business friendly is, betekent dat lage belastingen, minder regels. Maar overheden kunnen beter bedrijven stimuleren om oplossingen te bedenken voor urgente maatschappelijke problemen.”

Mazzucato’s nieuwste boek draait vooral om hoe waarde wordt gecreëerd in de economie. En over de misverstanden daarover. Overheden gelden vaak als log, duur en traag. Techbedrijven, banken en farmaceuten als snel en ondernemend. De stelling die Mazzucato verdedigt is dat de grootste vernieuwingen niet van bedrijven komen maar juist van overheden.

„Smartphones zijn alleen maar mogelijk dankzij enorme overheidsinvesteringen die internet en gps mogelijk hebben gemaakt bijvoorbeeld. In de huidige economie is het alleen zo dat de opbrengsten van die publiek gefinancierde uitvindingen vooral bij grote bedrijven terechtkomen. Die bovendien ook nog eens extreem weinig belasting betalen.”

„Wat de moderne tijd definieert is dat bedrijven die eigenlijk waarde ontnemen aan de samenleving, kunnen poseren als bedrijven die waarde creëren.” Overheden moeten dit corrigeren door het heft in eigen hand te nemen, betoogde ze ook in haar eerdere academische werk.

Lees ook dit eerdere interview met Mazzucato: Een ondernemende staat, díe innoveert

Met grootse en meeslepende plannen van overheden is er het risico dat het helemaal de verkeerde kant op gaat, toch?

„We hebben visionaire leiders nodig die dit mogelijk maken. Maar het kan inderdaad ook ontaarden in projecten die meer kwaad dan goed doen, of die nooit verder komen dan gerommel in de marge.

„Overheden zijn soms zwak en angstig: ze begrijpen hun rol niet. Overheden kunnen strenge voorwaarden stellen aan geld dat ze uitgeven via de doelen die ze stellen. Kijk naar het nationale zorgstelsel NHS in Engeland: de Britten stellen eisen aan lage medicijnprijzen in ruil voor investeringen in farmaceutisch onderzoek. Als je goede voorwaarden stelt, maak je de kans kleiner dat het misgaat. Maar het draait natuurlijk om de details: het is niet makkelijk ofzo.”

Een land als China voert de laatste jaren veel door de staat aangejaagde vernieuwing door. Een voorbeeld?

„China voert heel voortvarend beleid voor verduurzaming. Dat komt ook deels vanuit de roep van burgers om een groenere leefomgeving, dus het is niet alleen maar top-down. Natuurlijk kun je van alles aan te merken hebben op de situatie in China, maar ze zetten wel duidelijk publieke doelen en vernieuwen snel.”

Wat als een overheidsplan fout blijkt of als er terechte kritiek op komt?

„Je moet flexibel zijn in je missie en bijsturen waar nodig natuurlijk. Als je er halverwege de maan achterkomt dat je er helemaal niet heen wilt, moet je omdraaien.”

Is die wendbaarheid niet juist een punt van zorg bij overheidsprojecten?

„Niet per se: dat hangt er maar net vanaf hoe je zo’n project aanpakt. Er is zeker werk te doen. Ambtenaren opleiden en assertiever maken zodat ze deze taak aankunnen bijvoorbeeld. Daarvoor heb ik ook een speciaal centrum opgericht aan mijn universiteit UCL.”

En wie moet deze dadendrang van overheden eigenlijk betalen?

„Als we oorlog voeren in Irak, is dat blijkbaar wél te verantwoorden. Maar als het gaat om dit soort urgente sociale uitdagingen: de energietransitie, ongelijkheid, noem maar op, krijg je deze vraag vaker. Als we die uitdagingen nou eens net zo serieus zouden nemen als oorlog. En we moeten het systeem van beloningen en vernieuwing zó organiseren dat de uitkomst het publieke doel veel meer dient. Dat kan ook juist heel veel opleveren. Innovatie kweekt groei, en groei zorgt ervoor dat je dit soort projecten kunt betalen – al zal het waarschijnlijk inderdaad meer kosten dan overheden nu uitgeven.”

Het rapport dat Mazzucato dit jaar schreef voor de Europese Commissie is inmiddels grotendeels omgezet in officieel EU-beleid. „They love it! Het is een soort receptenboek voor het denken in moonshots.” Na haar advies besloot de Europese Commissie om grootse en meeslepende missies te gaan formuleren: vanaf 2021 moeten er Europese moonshots gaan komen. Ook is de financiering voor onderzoek en innovatie in het Europa-brede Horizon 2020-project in dit kader verhoogd van 80 naar 100 miljard euro.

Een stevige verhoging maar het bedrag is nog altijd slechts eentiende van de marktwaarde van een bedrijf als Apple, om maar iets te noemen. „Ja, er is nog wel wat werk te doen”, zegt Mazzucato lachend. „Maar de ideeën die ik al jaren tegen iedereen roep, beginnen nu te veranderen in wetten. Dat is toch cool?”