‘Wat deden mijn Duitse opa’s en oma’s in de oorlog? In ‘Heimat’ zoek ik het antwoord’

‘Na twaalf jaar in Amerika, voel ik me Duitser dan ooit tevoren”, schrijft Nora Krug (1977) in het inleidende hoofdstuk van Heimat, Terug naar het land van herkomst – een 284 pagina’s tellende zoektocht van de New Yorkse naar het oorlogsverleden van haar Duitse familie in haar geboortestad Karlsruhe. Het boek leest als een roman, maar het is ook een stripboek, en door foto’s, brieven en nazi-documenten is het ook een intieme en historische documentaire.

„Ik heb in mijn jeugd in Duitsland een heel breed, algemeen beeld gekregen van de Tweede Wereldoorlog, en de collectieve schaamte daarover”, zegt Krug, even in Amsterdam voor de presentatie van de Nederlandse vertaling van haar boek, dat inmiddels in 11 talen is vertaald.

„Maar omdat ik naar het buitenland ging, voor mijn opleiding en om te wonen, werd ik voortdurend geconfronteerd met de negatieve stereotypen over Duitsland en de Duitsers. Hoe moet je daarmee omgaan, wat betekende dat voor mij persoonlijk?” Ze merkte dat ze bij yogales haar arm niet eens schuin omhoog kon steken „zonder te denken aan de Hitlergroet”, schrijft ze in Heimat.

Verzwegen geschiedenis

„Ik merkte dat ik eigenlijk heel weinig wist over de persoonlijke geschiedenis van mijn familie in de oorlog, van mijn opa’s en oma’s. Daarover werden geen verhalen verteld, daarover werd gezwegen. Om dat probleem op te lossen, dat gevoel van schuld aan te pakken, ben ik aan dit boek begonnen. Het laat zien hoezeer ook mijn generatie jonge Duitsers, dertig jaar na de oorlog geboren, nog steeds beïnvloed is door de oorlog.”

Krug, in New York inmiddels getrouwd met een joodse man, besloot in Duitsland onderzoek te doen naar het in nevelen gehulde oorlogsverleden van haar familie. Ze ging praten met haar ouders en andere betrokkenen. Ze zocht de geschiedenis uit in archieven en bij familie, van met name de broer van haar vader, Franz-Karl, die als 18-jarige in 1944 als Duits soldaat in Italië sneuvelde. Haar vader, geboren in 1946, werd ook Franz-Karl genoemd.

En ze zocht het verhaal uit over haar moeders vader, die altijd zei sociaal-democraat te zijn, maar die tot haar schrik wel lid bleek te zijn geweest van Hitlers partij de NSDAP. Als ‘meeloper’ blijkt uit de officiële naoorlogse documenten, ook in het boek opgenomen. Net als Franz-Karls schoolopstellen, versierd met hakenkruizen, waarin hij als 13-jarige het door de nazi’s gepropageerde verhaal opschrijft dat joden giftige paddestoelen zijn die een volk vermoorden willen.

Ook scharrelde ze op vlooienmarkten foto’s en documenten uit de Duitse oorlogstijd bij elkaar, over het alledaagse leven toen, die ze vervlecht in het boek.

Hoewel er veel tekeningen, strips en foto’s in staan, is het boek geen traditioneel stripboek. „Ik heb een opleiding als documentairemaker gedaan aan het Liverpool Institute for Performing Arts, opgericht door Paul McCartney, en ik zie mezelf meer als documentairemaker dan als striptekenaar. Tekenen is een van de manieren om het verhaal ook visueel te presenteren – en dat gaat me moeilijk af. Ik heb ook veel moeite gedaan om het verhaal niet beeldend te sentimenteel of sensationeel te maken; ik wilde niet het verhaal vertellen van o, wij Duitsers waren ook slachtoffers, of zo. Ik wilde het vacuüm over wat ik als mijn thuisland, mijn Heimat voelde, zo reëel mogelijk invullen.”

Haatmails

Dat is haar erg goed gelukt. Het boek was aanvankelijk bedoeld voor de Amerikaanse markt, maar is inmiddels internationaal een bestseller. Ook in Duitsland is het algemeen goed ontvangen. „Hoewel ik wel een paar haatmails heb gehad, dat ik me als Duitse door de Amerikaanse bezetter heb laten betalen om schandelijke negatieve propaganda te schrijven.”

Ze wil ook geen ‘makkelijke parallellen’ tussen de jaren 30 en de opkomst van extreem-rechts nu in Duitsland trekken, zegt ze: „Maar als ik hoor dat er politici zijn die hun tegenstanders zwijnen hebben genoemd, dan ben je wel een grens over van hoe je beschaafd met elkaar omgaat.”

Een visueel Leitmotiv in het boek is het beroemde schilderij van de romantische Duitse schilder Caspar David Friedrich De wandelaar boven de nevelen uit omstreeks 1818 – een man met wandelstok van de rug af gezien die het in nevelen gehulde landschap overziet. Dat beeld inspireerde ook de cover van Heimat, waarin we een vrouw – Krug – op de rug zien die het schetsmatig weergegeven Duitse landschap beziet, haar ‘Heimat’, waarboven een Duits oorlogsvliegtuig brandend neerstort.

Veel gummen: video over hoe Nora Krug Heimat tekende