Menstrueren? Apart eten, apart slapen en uit de keuken blijven

Om de nek van Laxmi Budha hangen drie kleine bundeltjes, bij elkaar gehouden met wit touw. De twintigjarige weet niet wat de sjamaan uit haar dorp Turmakhad, in het verre westen van Nepal, erin heeft gedaan. Alleen dat het moet helpen tegen de geest die een maand geleden in haar trad en haar hele lichaam deed schudden.

Dat was overigens haar eigen schuld geweest, had de sjamaan gezegd. Had Laxmi de goden maar niet boos moeten maken door, terwijl ze ongesteld was, in huis te slapen.

„Het was niet echt in huis”, zegt Laxmi bijna fluisterend, haar armen om haar opgetrokken knieën geslagen. Ter hoogte van de stal waarin de buffels en geiten worden gehouden, bevindt zich een kamertje waar een doek op de lemen vloer verraadt dat iemand er heeft gelegen. Het is er donker en ruikt naar rook. Máár: het is geen apart hutje, zoals een eeuwenoude traditie in deze uithoek van Nepal voorschrijft.

Volgens die traditie, Chhaupadi genaamd, zijn vrouwen tijdens hun menstruatie onrein en moeten ze worden afgezonderd. Apart slapen, apart eten. De keuken is verboden terrein, de tempel al helemaal. Je daar niet aan houden, is de goden verzoeken om rampspoed. Voor je het weet wordt een familielid ziek, mislukt de oogst of valt een tijger aan.

Maandelijks worden vrouwen daarom verbannen naar een goth, een bouwsel van leem of steen, vaak niet groter dan een kleine kast. Sommigen verblijven er drie dagen, anderen vijf. Ook in de winter, wanneer de temperatuur in de Himalaya tot ver onder het nulpunt zakt. Afgelopen januari, op ruim een uur lopen van Laxmi’s huis, werd een 21-jarige vrouw dood aangetroffen in haar goth: ze had een vuurtje gemaakt om warm te blijven en was in haar slaap gestikt. Een paar maanden eerder stierf Tulasi Shahi, 18, eveneens in haar hutje. Zij overleed door een slangenbeet.

Chhaupadi, dat zijn wortels heeft in hindoeïstische geschriften, werd in 2005 door het hooggerechtshof verboden. Maar ver van hoofdstad Kathmandu, waar geasfalteerde wegen overlopen in zanderige paden, bleef ‘Chhau’ deel van het dagelijks leven.

Na de dood van Shahi besloot de Nepalese regering met een nieuwe wet te komen. Die trad in augustus in werking. Wie zijn vrouw, dochter of schoondochter nu nog dwingt in afgezonderde hutjes te verblijven, kan voor drie maanden worden vastgezet of een boete krijgen van drieduizend Nepalese roepie, zo’n 22 euro.

Hutje bij de rivier

Voor Laxmi’s een jaar jongere zusje Parvati kwam de wet te laat. In juni vonden dorpsgenoten haar lichaam in een hutje nabij de rivier die in de verte door het heuvellandschap kronkelt. Ook zij was gebeten door een slang.

Had de wet verschil gemaakt? Waarschijnlijk niet. „Het is goed dat Chhaupadi nu strafbaar is”, zegt Pema Lakhi, een van Nepals meest uitgesproken vrouwenrechtenactivisten. „Maar deze vrouwen kiezen er zelf voor dit te doen. Hun mindset moet worden veranderd.”

Want hoewel de gevaren bekend zijn, nog los van de lichamelijke ongemakken, vrezen veel vrouwen nog altijd meer het ongeluk dat zij hun familie kunnen toebrengen. „Zo zijn ze geconditioneerd”, zegt Lakhi. Tel daar het sociale stigma bij op; wie zich niet aan Chhau houdt, wordt collectief gemeden.

Lakhi komt al jaren in Achham, het district waar de traditie het meest hardnekkig is. Het ligt in wat bekend staat als het ‘Verre Westen’, de minst ontwikkelde regio van het land. Bijna de helft van de ruim 250.000 inwoners leeft hier onder de armoedegrens, iets meer dan 40 procent van de vrouwen kan er lezen.

„Vergis je niet”, zegt Lakhi. „Ook in Kathmandu moeten vrouwen in de meest welgestelde families in een aparte kamer slapen en alleen eten als ze ongesteld zijn. Dat zijn mensen die zichzelf modern noemen, die de wereld over reizen.”

Een god boven in huis

Eén keer heeft de veertigjarige Moti Kala Dhami in huis geslapen terwijl ze ongesteld was. Dat was in 2015, toen door heel Achham goths werden afgebroken. Ook in Dada Sugada, een dorp van nog geen 150 zielen, verstopt achter bananenbomen. „Dat kwam door de anti-Chhaupadi-beweging”, vertelt Moti met glinsterende ogen.

Die beweging was het resultaat van een reeks campagnes in de regio, onder meer door de internationale ngo Save the Children. Zo werden in tientallen dorpen ‘lokale leiders’ getraind om hun dorpsgenoten te onderwijzen over de gezondheidsrisico’s van de gedwongen afzondering in hutjes. Met succes, voor even.

Want het duurde niet lang voor in het ene na het andere dorp de afgebroken goths weer werden opgebouwd. Omdat een kalf was gestorven of sjamanen opeens ‘ziek’ werden. Het gebeurde ook rond Turmakhad, waar de twee meest recente doden vielen. Gauri Bayak, de vrouw die in januari stikte, had zelf nog meegedaan aan de anti-Chhaudpadi-beweging.

Bij Moti waren het haar schoonouders die haar verzochten alsjeblieft weer buiten te slapen. Ze waren te bang voor de god die boven in hun huis woont, legt Moti uit. Haar man is priester, vandaar. Dus klimt ze opnieuw maandelijks via een dunne boomstam in het lemen hok waar hun huis op uitkijkt. Vanavond weer.

Ze vindt het niet erg, zegt Moti, en lacht. „Ik ben het gewend.” Bovendien, deze goth is een stuk beter dan die bij haar ouders. Die was ver van huis en niet, zoals deze, verhoogd. „Die eerste keren durfde ik niet in slaap te vallen. Ik was bang dat er slangen zouden binnenkomen.” Nu zijn het alleen de muggen die ze vreest.

Het nieuws van de nieuwe wet lijkt in dit deel van de heuvels nog niet echt doorgedrongen. Op een steenworp afstand van Moti’s hutje staat dat van de overburen. „Gaat de politie dit ook lezen?”, vraagt Moti verschrikt.

Sommige vrouwen uit het dorp slapen tegenwoordig in een kamertje onder hun huis. Dat zou Moti het liefst ook willen. Maar ja, die god boven.

„Het gaat tijd kosten”, erkent Krishna Bhakta Pokhrel, een van de opstellers van de anti-Chhaupadiwet. „Iets waar mensen zo sterk in geloven, verander je niet in een maand en ook niet in een jaar.” Toch is hij ervan overtuigd dat de wet effect zal hebben. „Voorheen konden we mensen niet straffen, dat kan nu wel.”

Vrouwen in Nepal hebben een lage status, zei vrouwenrechtenactivist Shyam Kumari Sah eerder in NRC. Lees ook: Nepalese vrouwen krijgen van alles de schuld

Geen recht meer op toeslagen

De vraag is of dat ook gaat gebeuren. De lokale regering van Turmakhad, waar acht dorpen onder vallen, kondigde in januari aan dat wie aan Chhau bleef doen, geen recht meer zou hebben op toeslagen, bijvoorbeeld voor schoolgaande kinderen. Maar bij die aankondiging bleef het.

„We hebben de capaciteit noch de middelen om dit te handhaven”, zegt Puspa Sharma, sinds vorig jaar voorzitter in Turmakhad. Sharma (41), grijs colbert over een wollen trui, heeft wel meer aan zijn hoofd. Huiselijk geweld, het gebrek aan goede wegen, functionerende scholen.

„Maar als een vrouw zich bij ons of de politie meldt, ondernemen we actie.” Dat is nog niet gebeurd, zegt de voorzitter. Is de kans sowieso niet klein dat vrouwen hun eigen man of (schoon)ouders aangeven? „Het kunnen ook de buren zijn.”

De dood van Parvati Budha, het meisje dat in juni door een slang werd gebeten, laat zien dat de realiteit weerbarstiger is. Haar ouders ontkenden simpelweg dat zij in een goth lag. Sharma: „Ze zeiden dat het een hutje was waarin het gezin sliep als ze hun vee bij de rivier lieten grazen. Wij hadden geen bewijs.” De goth bleek kort na het drama afgebroken.

Om bij Parvati’s dorp Juyi te komen, moet een jeep worden ingeruild voor motoren die hobbelend langs diepe kliffen razen. Elektriciteit is er pas sinds een jaar of twee, nadat huizen door ngo’s van zonnepanelen werden voorzien. Het dichtstbijzijnde ziekenhuis is op vier uur rijden – mits de wegen begaanbaar zijn.

Laxmi, Parvati’s zus, houdt haar ogen op haar voeten gericht als het hutje ter sprake komt. Er volgen aarzelende antwoorden. Ja, ook zij sliep er soms. Maar voor het vee, voor de rijstoogst. En anders? „Beneden.” Waar beneden? Stilte. Wat ze wel wil zeggen: dat voor Parvati’s dood wel meer vrouwen uit het dorp bij de rivierbedding sliepen. „Nu hebben de meeste families een aparte kamer onder hun huis.”

De situatie is nog niet hoe activist Pema Lakhi die het liefst zou zien. Maar ook zij zegt: het is een begin. „We gaan van mijlpaal naar mijlpaal. Van buiten het huis naar in het huis. Naar straks ook in de keuken en wie weet, op een dag, de gebedsruimte.”

Reken twintig jaar tot het zover is, zegt zij. „Daarom moet de regering niet denken dat ze met deze wet klaar is. De zogenaamd verwesterde vrouw in de hoofdstad die zich iedere maand uit de keuken laat weren, draagt net zo hard bij aan het probleem. Zolang we dat niet inzien, blijven we het symptoom bestrijden in plaats van de oorzaak.”

De geur van ondergeplast stro

Netra Sunar laat zich niets meer wijsmaken. Trots gaat de 29-jarige lerares van een dorpsschool nabij Turmakhad voor naar de achterkant van haar huis. Een deur, die waarachter hun geiten slapen, staat al open. Achter de ander liggen stapels maïskolven te drogen – op hetzelfde lemen bankje waarop Netra tot vorige maand lag.

Heus niet omdat ze dacht dat er anders iets ergs zou gebeuren. „Menstruatie is een natuurlijk proces”, doceert ze. „Je krijgt ook geen fruit zonder bloem.”

Die les kreeg Netra, met een sjamaan als vader, bepaald niet van huis uit mee. Ze leerde het een paar jaar terug, toen een ngo haar trainde om een vrouwengroep in haar dorp te leiden. Op haar beurt vertelde ze de vrouwen dat het onzin was te denken dat een koe geen melk meer zou geven als een ongestelde vrouw ervan drinken.

Maar bij haar schoonouders thuis kroop Netra toch weer iedere maand in het hok naast de geiten. Haar man maakt het niets uit, zegt ze. Die ging net als zij naar school, weet wel beter. „Maar zijn ouders zijn heel ouderwets.” Ze deed het uit respect. Inmiddels is haar schoonmoeder er niet meer, haar schoonvader vertrok onlangs naar familie in India.

En dus sliep Netra afgelopen maand voor het eerst boven. In huis, weg van de geur van ondergeplast stro. Ze gaat niet meer terug naar dat hok, zegt ze gedecideerd. Ook niet als haar schoonvader terugkomt. De belangrijkste reden kijkt ons vanaf een afstandje aan. Het is Netra’s oudste dochter, tien jaar, met de jongste op haar arm. „Ik wil niet dat mijn meiden hoeven te lijden zoals ik heb gedaan.”