Musea zitten in hun maag met koloniale roofkunst

De vier Nederlandse volkenkundige musea voelen zich ongemakkelijk over de koloniale roofkunst in hun collectie. Daarom maken ze binnenkort de voorwaarden bekend op basis waarvan belanghebbenden de roofkunst kunnen claimen.

Dat zegt Stijn Schoonderwoerd, directeur van het Nationaal Museum van Wereldculturen, het samenwerkingsverband van Museum Volkenkunde in Leiden, het Tropenmuseumin Amsterdam, het Afrika Museum in Berg en Dal en het Wereldmuseum in Rotterdam.

De vier musea willen rekenschap afleggen over de herkomst van de 440.000 voorwerpen in de gezamenlijke collectie, zegt Schoonderwoerd. Als eerste museum in Europa, stelt hij, zijn daarom criteria voor restitutie opgesteld, die nog voor het einde van het jaar openbaar worden gemaakt.

Juridisch kunnen belanghebbenden niks tegen de musea ondernemen, zegt Schoonderwoerd. „Eigendomskwesties zijn allang verjaard. Dit gaat over moraliteit en ethiek.”

Het voornemen van de Nederlandse musea sluit aan bij een oproep van de Franse president Macron. Een jaar geleden maakte Macron bekend dat musea in Frankrijk binnen vijf jaar Afrikaans cultureel erfgoed zullen teruggeven aan de landen van herkomst. Dat leidde tot een internationaal debat of (geroofde) kunstvoorwerpen die in koloniale tijden naar Europa zijn verscheept, dienen te worden gerestitueerd.

Hoeveel objecten in de collectie van de vier Nederlandse musea een dubieuze herkomst hebben, is nooit geïnventariseerd. Schoonderwoerd: „Maar er zijn zeker stukken die de vraag oproepen of we ons daar nog wel comfortabel bij voelen.”

Gestolen objecten uit Benin

Als voorbeeld noemt Schoonderwoerd de 139 objecten in de collectie uit het voormalige koninkrijk Benin, in het huidige Nigeria. Bij een strafexpeditie in 1897 viel het Britse leger Benin binnen en werden uit het koninklijke paleis duizenden kunstvoorwerpen gestolen. Deze bronzen plaquettes, ivoren koppen en kroonsieraden belandden onder andere in het British Museum, het Humboldt Forum in Berlijn en het Museum Volkenkunde in Leiden. Vanaf de onafhankelijkheid in 1960 heeft de Nigeriaanse overheid gevraagd om teruggave.

Tal van westerse musea hebben kunst in hun collectie die is geroofd uit de toenmalige koloniën. Moeten ze die houden of teruggeven? De paleisschat van Edo illustreert de lastige, moeizame discussie. Lees ook: De koning van Edo wil zijn paleisschat terug

Naar moderne maatstaven, zegt Schoonderwoerd, is het stelen van kunst bij een oorlog onacceptabel. „We hebben sindsdien allemaal Unesco-verdragen getekend die dat verbieden.” Maar alle 139 Nederlandse Benin-stukken zomaar overdragen, dat zal niet gebeuren. Zijn deze objecten wel buitgemaakt bij de Britse strafexpeditie? Het zou ook kunnen dat ze al vóór 1897 op een wettige manier verzameld zijn. „Dat moet forensisch worden onderzocht”, aldus Schoonderwoerd.

En er speelt nog een juridisch punt. De collectie van de vier wereldmusea is staatseigendom. Uiteindelijk beslist de overheid of een restitutieverzoek wordt gehonoreerd. De musea kunnen de minister dus alleen adviseren over aanvragen.

Een deel van de Nederlandse Benin-collectie zal over drie jaar wel in bruikleen worden afgestaan aan Nigeria. Dat is afgelopen vrijdag in Leiden beslist op een conferentie van de Benin Dialogue Group waarvan Schoonderwoerd gastheer was.

Op deze besloten conferentie, de vijfde bijeenkomst sinds 2010, spraken tien etnografische musea uit Europa met vertegenwoordigers uit Nigeria. De musea, die alle delen van het in 1897 geroofde erfgoed van Benin bezitten, beloofden dat zij delen van hun collectie in bruikleen zullen afstaan aan een nieuw te bouwen Koninklijk Benin Museum in Nigeria, dat over drie jaar wordt geopend.

Schoonderwoerd sluit niet uit dat de bruiklenen op termijn aan Nigeria worden gerestitueerd.

Donderdag publiceert NRC een bijlage over koloniale roofkunst.