De Noord-Ieren beseffen: alles draait nu om ons

‘Ha! Ben je daar weer! Wil je weer hetzelfde horen?” Kevin McGovern petst met zijn hand op de toonbank. De varkensworstjes trillen. Nee. Ik wil niet hetzelfde verhaal horen als toen ik begin 2017 langsging in Belleek, in een westelijke uithoek van Noord-Ierland.

Toen was de Brexit vers, de onderhandeling in Brussel nog niet begonnen. Bewoners vreesden de gevolgen, maar wisten niet waarvoor ze bang moesten zijn. McGovern dacht dat Theresa May Noord-Ierland zou negeren. „In Londen zullen ze niks van een grens merken. Wij wel. Wij gaan dat voelen”, zei de slager.

McGovern lacht nu om de voorspelling van toen. „Noord-Ierland staat centraal. May kan niet om ons heen.”

Belleek is in 22 maanden niets veranderd. Nog steeds passeren vijf van de zes uitvalswegen de grens. Nog steeds bezoeken toeristen de porseleinfabriek Belleek Pottery. The Lemon Tree Coffee House serveert soep met Iers sodabrood die je in euro’s, ponden of een combinatie van valuta mag betalen. Slager McGovern Meats verkoopt vlees van runderen die aan beide kanten van de grens graasden. Toch is alles anders.

Op woensdag 17 oktober beantwoordden Melle Garschagen en John Hoogerwaard tussen 15.00 en 17.00 uur vragen van abonnees. Lees hier alle vragen en antwoorden over de Brexit terug

Begin 2017 had Theresa May nog geen vervroegde verkiezingen aangekondigd. Ze had vervolgens niet haar parlementaire meerderheid verspeeld. Nu is ze voor gedoogsteun afhankelijk van de Democratic Unionist Party, de fundamentalistische gereformeerde partij, in 1971 opgericht door wijlen dominee Ian Paisley.

Woensdagavond doet May in Brussel ten overstaan van de overige 27 EU-leiders een ultiem pleidooi om tot een deal over uittreding te komen. De onderhandelingen zijn vergevorderd, maar er is geen antwoord hoe de grens op het Ierse eiland ‘onzichtbaar’ blijft. De partijen zinnen op een compromis waar in ieder geval Noord-Ierland grote delen van de Europese interne markt overneemt en het gehele Verenigd Koninkrijk een tijd lang bij de douane-unie blijft horen.

Een van de grootste problemen voor May is dat ze met de DUP het Noord-Ierse wespennest in huis heeft gehaald. Het voortwoekerend politieke conflict in de sektarisch verdeelde samenleving is opeens een zaak die de toekomst van 66 miljoen Britten beïnvloedt. DUP-leider Arlene Foster dreigt de onderhandelingen te laten klappen en de regering te laten vallen als dit plan wordt uitgevoerd. Een andere behandeling van Noord-Ierland dan de rest van het Verenigd Koninkrijk, is een toekomstperspectief dat unionisten niet kunnen aanvaarden.

Alles draait om identiteit

Het Goede Vrijdagakkoord van 1998 zorgde voor vrede en gaf iedereen geboren in Noord-Ierland recht op een Iers en een Brits paspoort. De unionisten werden gerustgesteld met het idee dat Noord-Ierland Brits was. De nationalisten konden daarmee leven, omdat voor hen werd vastgelegd dat Noord-Ieren in de toekomst per referendum konden stemmen over een verenigd Ierland, als daar voldoende animo voor is. Voor beide kampen was die deal niet perfect, maar wel het hoogst haalbare.

„De prangende toekomstvragen konden op de lange baan geschoven worden. Door de Brexit slinkt die ruimte”, zegt David Phinnemore, hoogleraar politicologie aan Queen’s University in Belfast. Het maakt nu minder uit of je op Gods dag naar de katholieke of presbyteriaanse kerk gaat, nog steeds draait alles om identiteit. Voel je je Iers of Brits? Noem je je woonplaats the North, dat samen met het zuiden — de staat Ierland met hoofdstad Dublin — een geheel is? Of rep je over the Union, waar Noord-Ierland net zo Brits is als Yorkshire?

Lees ook de reportage die correspondent Melle Garschagen begin 2017 maakte in Belleek: Wordt de brug in Belleek straks een harde Europese buitengrens?

De DUP ziet de Brexitonderhandelingen als laatste kans Noord-Ierland met harde afspraken vast te klinken aan het Verenigd Koninkrijk. De demografische verhoudingen verschuiven rap en naar verwachting zullen de protestanten tegen 2021 hun meerderheid verliezen. Door de Brexit raken meer Noord-Ieren sneller overtuigd van de noodzaak van een referendum over een verenigd Ierland, zegt Phinnemore. „Eerst dacht ik dat het decennia zou duren, dat de demografische verhoudingen 60-40 moesten zijn. Door de stroomversnelling van Brexit verwacht ik een referendum over vijf tot zeven jaar.”

Zo’n snelle stemming is de nachtmerrie voor unionisten. Bij de verkiezingen voor de Noord-Ierse assemblee, vorig jaar maart, verloor de DUP de absolute meerderheid en zag het aartsrivaal Sinn Féin tot op 1.200 stemmen naderen. Een mokerslag. Phinnemore: „De DUP voert in de Brexit een verdedigingsstrijd.”

Foster knokt voor het unionistische belang, waarschuwt dat haar „lijnen bloedrood” zijn, maar haar standpunt is niet populair in de overwegend katholieke grensregio.

Shamrocks

Fergus Cleary werkt al decennia voor Belleek Pottery. De fabriek staat sinds 1857 aan de oever van de rivier de Erne. Pas na de Ierse onafhankelijkheid en burgeroorlog, begin jaren 20 van de vorige eeuw, werd de rivier een internationale grens. „Nu passeren onze vrachtwagens de grens en niemand die iets van die ingewikkelde geschiedenis merkt”, zegt Cleary. Tweederde van de productie gaat naar de VS. Cleary, die de designafdeling runt: „Amerikanen zijn gek op kopjes met shamrocks (klavertjes). Ieren hebben daar niks mee.”

De goedkoopste route brengt het servies van Belleek naar Dublin. Daar gaat het de boot op, naar Liverpool, om overgeslagen te worden op containerschepen die de oceaan oversteken. Na de Brexit betekent dat driemaal de Europese buitengrens passeren. „Als Noord-Ierland bij de interne markt blijft, hoeven wij onze werkwijze niet aan te passen”, zegt Cleary: „Een van onze directieleden kent Arlene Foster goed. Ze woont hier in de buurt. Hij vertelt haar wat wij, als werkgever in haar kiesdistrict, vinden. Ik weet niet of ze luistert.”

Het idee dat Noord-Ierland op dezelfde wijze Brits is als de rest van het VK is onzin, fulmineert John Sheridan, een protestantse boer op drie kwartier rijden van Belleek. Sheridan bezit drie boerderijen aan de grens met 130 vleeskoeien en 600 ooien. Hij groeide op als unionist, maar sinds de Brexit noemt hij zich nationalist: liever een verenigd Ierland als EU-lid dan een Brits maar economisch en maatschappelijk geïsoleerd Noord-Ierland erbuiten.

Sheridan orakelt in zijn keuken over de mythe die de DUP in zijn ogen in stand houdt. „In Noord-Ierland is abortus verboden, in de rest van het land toegestaan. Noord-Ierse bedrijven betalen lagere vennootschapsbelasting. De maatbekers voor sterke drank in Engelse pubs zijn kleiner”, zegt Sheridan. „De waarschuwing voor de grens in de Ierse Zee is een gelegenheidsargument.”

Unionisten zeggen dat wat Sheridan noemt, zaken zijn waar het Noord-Ierse zelfbestuur over gaat. Logisch dat er verschillen zijn. De interne markt binnen het VK in stand houden is echter heilig, vinden zij.

‘De mensen zijn Brits, runderen Iers’

Toch was de DUP daar in het verleden minder van overtuigd. Toen Britse veehouders na 2001 meerdere keren getroffen werden door mond- en klauwzeer was Ian Paisley voorstander van controles tussen Noord-Ierland en de rest van het Verenigd Koninkrijk. Paisley wilde dat de EU de export van Noord-Iers rundvlees wel zou toestaan. „Onze mensen zijn Brits, onze runderen Iers”, zei de DUP-leider toen.

Op straat in Ballymena, in het hart van de Paisley-dynastie waar eerst vader en vervolgens zoon Ian junior het kiesdistrict vertegenwoordigden, schaart men zich achter Foster en de DUP. Ballymena ligt in County Antrim, het enige Noord-Ierse graafschap dat niet aan de Ierse grens ligt. Hier is een een meerderheid unionistisch.

Voor supermarkt Poundstretcher vertelt een gepensioneerde ambtenaar dat ze ‘Leave’ heeft gestemd omdat Foster campagne voerde voor de Brexit. Het is tijd dat wij unionisten aan onszelf denken, zegt ze. De vrouw wil, zoals iedereen, niet met haar naam in de krant. Vroeger liep je een risico als je te luidruchtig je mening verkondigde en dat wantrouwen zit er hier diep in, verklaart een man.

De belangrijkste vraag is of Foster voet bij stuk houdt. Vorig jaar december deed ze dat wel. May had in Brussel al ingestemd met een deelakkoord, totdat Foster zich verzette. May moest terug naar Brussel voor crisisgesprekken. „Toch heeft May drukmiddelen”, zegt politicoloog Phinnemore. De Noord-Ierse economie leunt zwaar op de 11 miljard pond die jaarlijks vanuit de Britse schatkist naar het gebied vloeit. May kan dreigen dat ze die geldstroom nog eens goed wil bekijken.

Lees ook het Brexitblog: EU-Brexitonderhandelaar open voor verlenging overgangsperiode tot eind 2021

Als Foster May ten val brengt, met verkiezingen tot gevolg, is het alles behalve zeker dat de DUP na een stembusgang opnieuw een sleutelrol als gedoogpartner speelt. De DUP, die 0,9 procent van alle Britse stemmen vertegenwoordigt, is door de electorale tombola een van de machtigste partijen in de Britse politiek. May onderuit halen staat gelijk aan een kamikaze-actie, betoogt Phinnemore. Bovendien, de DUP wantrouwt Labour. In Labourleider Jeremy Corbyn zien unionisten een voorstander van een verenigd Ierland.

In de slagerij van Belleek weet Kevin McGovern hoe het verder moet. Hij pakt een stapel papieren uit zijn kantoortje. „Dit heb ik nodig om runderen van de veemarkt in het zuiden naar de wei in het noorden te brengen.”

McGovern toont een Europees document van acht kantjes met stempels van Ierse en Britse dierenartsen. „Mijn punt is, de grens die door dit dorp loopt is niet onzichtbaar. Dat bewijst dit document. Maar als je een controle door een veearts ziet voor de eenvoudige administratieve handeling die het is, voelt het niet als een grens”, zegt McGovern. „Ik zie niet hoe je tegen dit soort controles in de Ierse Zee kan zijn als dat ervoor zorgt dat onze economie overeind blijft, de vrede intact blijft, dat wij aan de grenzen hun leven kunnen leiden.”