Vluchten voor het klimaat? Naar het dorp verderop

Morsheda woont met haar man en kinderen op het eiland Kutubdia, niet ver van Cox’s Bazar in het zuidoosten van Bangladesh. Een paar jaar geleden brak de dijk door tijdens een zware cycloon. Sindsdien staat haar huis in de zomer bij vloed geregeld onder water. Lokale zoutwinners zijn erbij gebaat dat de dijk niet wordt hersteld. Aannemers leveren half werk en worden slecht gecontroleerd, waardoor de dijk iedere zomer wegspoelt en de ellende van vooraf aan begint.

Het is een van de vele verhalen die Ingrid Boas, onderzoeker aan de Wageningen Universiteit, optekende in Bangladesh, waar ze onderzoek deed naar de relatie tussen klimaatverandering en migratie.

Morsheda zou wel weg willen van de plek waar ze nu woont, legt Boas uit, maar niet ver weg. Ze denkt erover te verhuizen naar het net iets hoger gelegen vaste land, minder dan uur reizen bij haar huidige woonplaats vandaan. „Haar zus en zwager wonen daar al”, vertelt Boas. „Niet in een eigen huis, maar is een simpele aanbouw aan het huis van anderen. Morsheda logeert er regelmatig met haar kinderen als het water te hoog staat en haar eigen woning onveilig wordt. Ze droomt ervan samen met het gezin van haar zus ergens in de buurt een plek te vinden om een nieuw bestaan op te bouwen.”

Als het aan premier Sheikh Hasina ligt, behoren de problemen van Morsheda over een aantal jaren tot het verleden. Een grootschalig deltaplan moet het land weerbaar maken tegen het snel veranderende klimaat. Migratie is een van de argumenten die de premier gebruikt om internationaal steun te krijgen voor het miljardenplan.

Al in 2014 waarschuwde Sheikh Hasina tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties dat bij een zeespiegelstijging van 1 meter – wat past in de voorspellingen van de klimaatwetenschap – ten minste 30 miljoen Bengalen op drift raken. En vorig jaar noemde ze klimaat op de veiligheidsconferentie in München „een nieuw element van de nationale veiligheid”. Door klimaatverandering moeten miljoenen mensen volgens haar „intern of internationaal” op zoek naar een nieuw bestaan.

Lees ook: Een deltaplan naar Nederlands model voor Bangladesh

‘200 miljoen klimaatvluchtelingen’

Sheikh Hasina is niet de enige die klimaatvluchtelingen noemt als een van de grote risico’s van de opwarming van de aarde. Al in 1995 voorspelde milieuwetenschapper Norman Myers van de universiteit van Oxford dat het aantal klimaatvluchtelingen rond 2050 zou zijn opgelopen tot meer dan 200 miljoen mensen. Het cijfer keert in veel rapporten terug. Maar critici noemen het ‘giswerk’: Myers wees grote gebieden aan die door droogte, extreme hitte en vooral zeespiegelstijging onleefbaar worden, telde alle bewoners bij elkaar op en ziet ze als potentiële klimaatvluchteling.

Steeds vaker wordt een verband gelegd tussen klimaatverandering en conflicten. VN-chef Ban Ki-moon noemde in 2007 de oorlog in Darfur, een regio in het westen van Soedan, „een ecologische crisis die in ieder geval deels werd veroorzaakt door klimaatverandering”. Ook de strijd in Syrië – en dus ook de migratiestroom die erop volgde – zou mede zijn aangewakkerd door onvrede onder de plattelandsbevolking die naar de steden was getrokken in een periode van extreme droogte.

Eind 2016 waarschuwde de Nederlandse generaal Tom Middendorp, toen nog Commandant der Strijdkrachten, in een interview met de NOS: „Ik denk dat klimaatverandering een oorzaak kan zijn van conflicten, een voedingsbodem voor extremisme kan creëren, en kan leiden tot migratiestromen.”

Je ziet mensen niet massaal wegtrekken van plekken waar het klimaat verandert

Ingrid Boas, migratieonderzoeker

Ingrid Boas is huiverig voor dit soort voorspellingen. Natuurlijk moeten we aandacht vragen voor de gevolgen van klimaatverandering, zegt Boas. Maar het beeld van massale klimaatmigratie is volgens haar onjuist. De angst voor migratie wordt deels gebruikt om landen over te halen hulp te bieden. Er zit een dreigement in: als jullie ons niet helpen zullen mensen hun heil elders gaan zoeken – mogelijk in het rijke Westen.

„In gebieden in Bangladesh waar klimaatverandering het dagelijks leven in toenemende mate beïnvloedt, zie je mensen niet massaal wegtrekken”, aldus Boas. Als mensen hun huis moeten verlaten, bijvoorbeeld om te schuilen voor een orkaan, keren ze meestal zo snel mogelijk terug.

„Er zijn wel Bengalen die naar het buitenland gaan”, zegt Boas. „Maar dat heeft meer te maken met verwachtingen in de gemeenschap – je doet het voor je familie, of voor de ervaring. Ze gaan bijvoorbeeld naar Dubai om te werken in de bouw. Dat zijn niet de allerarmsten, maar mensen met een beetje geld en connecties. Vaak komen ze na een paar jaar terug.”

De meeste mensen die Boas heeft gesproken willen blijven zolang het nog kan. „In het westen van het eiland Kutubdia heb ik families ontmoet die op het strand wonen. Ze vertelden me dat het land om hen heen steeds verder is weggeslagen. Op een ander deel van het eiland woonden mensen dicht bijeen aan een dijk. Het is de laatste beschutte plek – totdat het land op is, of de overheid besluit dat die dijk moet worden versterkt.”

Paar duizend sloppenwijken

De verhalen hebben volgens Boas gemeen, dat ergens voorgoed vertrekken wordt gezien als een uiterste stap. En als vertrek onvermijdelijk wordt, gaan mensen naar dichtbijgelegen regio’s, waar familie of bekenden wonen. Of ze gaan naar een stad in de buurt, zoals Chittagong of Dhaka waar ze connecties hebben. De hoofdstad van Bangladesh is uitgegroeid tot een van de grootste steden van de wereld, met een paar duizend sloppenwijken en op veel plaatsen meer dan 40.000 inwoners per vierkante kilometer.

Is Morsheda een klimaatvluchteling als ze het eiland Kutubdia definitief verlaat? Het doet er volgens Boas niet veel toe. Ze verzet zich vooral tegen het idee dat iets pas een probleem wordt als het voor onszelf een probleem wordt. „Zo worden mensen gebrandmerkt als een risico, zonder dat dat iets doet voor humanitair beleid. En migratie of niet, de gevolgen van klimaatverandering in landen zoals Bangladesh zijn mede door ons veroorzaakt. Dat schept verplichtingen, ook als het alleen dáár tot problemen leidt.”