‘Mijn moeder begon te huilen toen ik haar vertelde dat ik na meer dan vijftig afgewezen sollicitaties had besloten om dan maar empregada doméstica te worden, een dienstmeisje bij rijke families.” Brazilië is een klassenmaatschappij, waar het gebruikelijk is dat de elite en middenklasse families een (vaak inwonend) dienstmeisje of huishoudster hebben. Ze zijn dan kokkin, schoonmaakster, kindermeisje en bediende ineen voor een minimaal salaris, vertelt rapartiest en activiste Joyce Fernandes (33). Zeven jaar lang werkte ze voor verschillende families als empregada. Inmiddels maakt ze haar verhalen en die van anderen openbaar via social media.
„Het is ongeveer het allerlaagste werk dat je in Brazilië kunt bedenken en een directe afgeleide van de vroegere huisslavin. Mijn moeder was zelf haar hele leven empregada geweest, net als haar moeder, mijn oma. Mijn moeder hoopte dat ik die spiraal zou doorbreken en me niet zou hoeven laten vernederen door een bazin, me laten afsnauwen door verwende kinderen of een handtastelijke man des huizes van me af zou moeten slaan. Ik wilde geschiedenis studeren en gedichten schrijven, riep ik altijd. En nu stapte ik dan toch in de voetsporen van mijn moeder, mijn oma en van de overgrootmoeders. Brazilië was het laatste land waar de slavernij werd afgeschaft, pas in 1888. Er zijn 6 miljoen empregada’s in Brazilië waarvan tachtig procent, net als ik, zwarte vrouwen zijn.”
Avances van de baas
Joyce Fernandes draagt als rapper de artiestennaam Preta Rara. Die artiestennaam betekent ‘de zeldzame zwarte vrouw’. Wanneer we elkaar spreken heeft Fernandes knalblauwe lippenstift op, draagt ze grote artistieke oorbellen en heeft ze glimmende piercings in haar gezicht. Haar enorme bos natuurlijke haren heeft ze vandaag blauw geverfd. Volgende week kan het zo weer een andere kleur zijn.
Fernandes groeide op in een zwart arbeidersgezin in een buitenwijk van de havenstad Santos. Een paar herinneringen aan de tijd dat ze empregada was keren terug in het gesprek. Bijvoorbeeld de dag dat haar bazin (in zeven jaar tijd had ze er 3 verschillende) op het punt stond naar haar werk te gaan. „Ik breng je wel even met de auto want ik ga dan direct door naar kantoor”, zei haar echtgenoot.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2018/10/metoobuifeatured.jpg)
Wanneer het weer zo ver was, kreeg Fernandes onmiddellijk kramp. Dit scenario kwam haar bekend voor. Zoals altijd vertrok het echtpaar, maar na een dik kwartier hoorde ze de voordeur weer open gaan. Daar stond dan de man des huizes alleen in de deuropening. Hij glimlachte en liep naar haar toe. Snel dook ze de strijkkamer in, hup de deur op slot. Ze realiseerde zich wat er op het spel stond: als ze zijn avances zou afwijzen was ze haar baan kwijt.
Vorig jaar vertelde ze dit verhaal voor een uitverkochte zaal tijdens een TEDx lezing in Sao Paulo. In een vrolijke gele bloemetjesjurk deelde ze de talloze gruwelijke vernederingen die ze als empregada had ondergaan met de zaal. Het overwegend witte middenklasse publiek staarde haar met grote ogen aan. Maar Preta Rara liet zich niet van haar stuk brengen. „Lastig hè, dat ik dit allemaal zo rauw op uw bord leg. Ik weet dat hier vanavond veel mensen zijn met dienstmeisjes thuis, misschien is dit het moment om haar eens als gelijke te zien?”
Fernandes schiet in de lach als ze aan die lezing terug denkt en vervolgt haar verhaal. „Weet je hoeveel empregada’s seksueel lastig worden gevallen door hun bazen? Handtastelijkheden als je bijvoorbeeld aan het afwassen bent, de seksistische hongerige blikken als je het huis opruimt. Het maakt je gek en angstig, maar wat moet je doen? Pas sinds 2011 wordt de empregada doméstica echt als werk erkend en zijn arbeidsrechten vastgelegd.”
Fernardes’ start van de Facebookpagina ‘Eu, empregada doméstica’ (‘Ik, het dienstmeisje’), was haar grote ommekeer. Toen het haar na zeven jaar lukte te stoppen als dienstmeisje en ze daadwerkelijk geschiedenis ging studeren, kwam ook de behoefte om haar ervaringen als dienstmeisje op te schrijven en te delen.
Aparte wc’s
„Dat gebeurde in een opwelling. Ik wilde een ervaring kwijt over de laatste bazin waarvoor ik had gewerkt en schreef dit op de pagina. Bij haar mocht ik nooit aan tafel eten, alleen in de keuken. Ik had een apart bord en bestek en als ik naar de wc moest, ging ik naar een speciaal toilet voor de empregada. Ieder huis in een middenklasse of elitebuurt in Brazilië heeft zo’n toilet. De slaapkamer voor het dienstmeisje is vaak niet meer dan een klein hok of een kast. Nu was mijn toilet die dag stuk maar de bazin verbood mij om gebruik te maken van de algemene wc in huis. Ik moest negen uur lang mijn plas ophouden, ik ben bijna flauw gevallen van de pijn, het was vreselijk.”
Toen ze haar verhaal online had gezet ging het onmiddellijk viral, vertelt ze. „Ik kreeg massa’s reacties van vrouwen die ook als dienstmeisjes voor rijken werkten en zich herkenden in mijn verhaal. Zij begonnen nu hun eigen ervaringen te delen, en in korte tijd had de site meer dan 163.000 volgers. Dagelijks vertellen vrouwen hun verhaal, sommige verhalen gebruik ik met hun toestemming in mijn rapteksten en lezingen. Een vrouw schreef eens: ‘Ik ben aangerand door het gezinshoofd. Hij is invloedrijk en als ik naar de politie ga gelooft niemand me, wat moet ik doen?’ Ik raakte met haar in gesprek via de site en het bleek systematisch te zijn die aanrandingen. Samen hebben we toen een plan bedacht en heeft ze kunnen filmen wat er gebeurde en met dat bewijs is ze naar de politie gestapt.”
Met de facebooksite, haar blogs, lezingen en optredens haalt Fernandes de misstanden waar de empregada’s mee te maken hebben uit de taboesfeer en vecht ze tegen (seksuele) uitbuiting. „Het duurde lang voordat ik zelf los kwam van wat er in het verleden is gebeurd. Vroeger op school werd ik gepest omdat ik zwart en dik was. Daarna kwamen de ervaringen als dienstmeisje. Uiteindelijk ben ik er sterker uitgekomen. Dat gun ik ook de andere vrouwen.”