‘Mix van Trump en Duterte’ verleidt teleurgesteld Brazilië

Jarenlang was Paulo Marcio Sales (30) een trouwe aanhanger van de Arbeiderspartij (PT). Paulo, technicus bij een groot winkelcentrum in Duque de Caxias, een voorstad van Rio de Janeiro, was een fan van oud-president Lula da Silva en stemde bij de vorige verkiezingen op diens opvolger Dilma Rousseff. Nu gooit Sales het roer radicaal om. Aanstaande zondag, als 147 miljoen Brazilianen een nieuwe president kiezen, stemt hij op de extreem-rechtse oud-legerkapitein Jair Bolsonaro (63).

Sales, stellig: „Omdat ik het helemaal zat ben en geen geloof meer heb in de traditionele politici in Brazilië. De economie is ingestort, ik kan mijn drie kinderen nauwelijks verzorgen en de een na de andere politicus verrijkt zichzelf en is betrokken bij grootschalige corruptie, zelfs Lula zit nu in de gevangenis. Wij, de gewone burgers betalen ons blauw aan belastingen, maar waarvoor? Er moet een sterke man komen, iemand als Bolsonaro die orde op zaken komt stellen en ons land uit het slop trekt.”

Er moet een sterke man komen, iemand als Bolsonaro die orde op zaken komt stellen

Marcio Sales technicus bij een winkelcentrum

Een echt rechtse president was tot voor kort ondenkbaar in Brazilië, nog altijd een prille democratie na 21 jaar van militaire dictatuur (1964-1985). De populist Bolsonaro is zowel uitgesproken rechts als militaristisch. In buitenlandse media is hij omschreven als mix tussen Donald Trump en de Filippijnse president Rodrigo Duterte. Hij laat zich gelden met homofobe, racistische en vrouwonvriendelijke uitlatingen. Zwarte Brazilianen noemde hij lui en dik. In een interview verklaarde hij liever een dode zoon te hebben dan een homoseksuele zoon. Een vrouwelijke collega-parlementariër noemde hij „te lelijk om te verkrachten”. Als hij president wordt wil hij de oorspronkelijke bewoners, de indianen, verjagen van hun beschermde grondgebieden.

Een ander stokpaardje: hij wil een ruime versoepeling van de wet op wapenbezit. De politie moet misdadigers kunnen doodschieten en de minimum leeftijd voor berechting van jonge criminelen als volwassen moet worden verlaagd naar 16. „Het liefst zou ik de leeftijd naar 12 jaar verlagen maar daar gaat het Congres toch nooit meer akkoord”, voegde hij schertsend er aan toe.

Lees ook over het verzet van vrouwen tegen Bolsonaro

Dat Bolsonaro met circa 30 procent van de stemmen aan kop gaat in de peilingen voor de eerste ronde, tekent de onvrede over het algehele verval. Brazilië, nog maar een paar jaar geleden een veelbelovend en opkomend BRIC-land – zit al jaren vast in een crisis. De economische neergang heeft mensen armer gemaakt en geweld (een recordaantal van 63.880 moorden in 2017) en onveiligheid nemen toe. De afzetting van de linkse president Dilma Rousseff (2016) heeft de samenleving diep verdeeld. Veel burgers zijn gedesillusioneerd over de corrupte politieke klasse.

„Het wantrouwen van de Brazilianen in de traditionele politieke partijen, of ze nu links of centrum zijn, is zo sterk gegroeid dat er een stevige ruk naar rechts is gemaakt en het ‘midden’ dat altijd sterk was, behoorlijk is geslonken”, zegt de Braziliaanse politicoloog Fernando Bizzarro, als Latijns-Amerika-expert verbonden aan Harvard University.

Corruptieschandaal

Het grote corruptieschandaal Lava Jato rond staatsoliebedrijf Petrobras, waarvoor meer dan 130 uiteenlopende politici en zakenlieden nu vastzitten heeft mensen moedeloos gemaakt. „Bolsonaro die al sinds de jaren 90 Congreslid is, wordt gezien als een ‘outsider’, een ‘redder’ die buiten de gevestigde en corrupte partijen staat en als een van de weinigen niet in verband is gebracht met corruptie”, zegt Bizzarro.

Twee decennia na de terugkeer van de democratie staat die nu weer onder druk, stelt de politicoloog. „Bolsonaro bejubelt de militaire dictatuur en zegt openlijk dat hij soms zelfs martelen nodig vindt. Daarbij is hij zelf afkomstig uit het leger en heeft als vicepresidentskandidaat een oud-generaal benoemd. Brazilië staat op een delicaat kruispunt met deze verkiezingen”, aldus Bizzarro.

‘Messias’, is de opmerkelijke tweede naam van de conservatief-katholieke Jair Bolsonaro. Zo wordt hij in elk geval ook gezien door de paar duizend fanatieke aanhangers die op een warme zondagochtend aanwezig zijn bij een grote pro-Bolsonaro-manifestatie in Copacabana. „Bolsonaro, jij bent mijn president!”, roepen zijn aanhangers, ze zwaaien met vlaggen en zijn gehuld in T-shirts met geel, groen en blauw, de nationale driekleur. Hier lopen vooral rijkere Brazilianen rond. Jong en oud, koppels en gezinnen, overwegend wit of licht getint, een enkele zwarte Braziliaan.

Bolsonaro heeft kort daarvoor een mesaanval overleefd, toen hij tijdens een campagnetour in de deelstaat Minas Gerais in een menigte werd neergestoken. „Maar mijn vader komt er snel weer bovenop, laten we met z’n allen bidden voor hem, hij wordt de nieuwe president dus moet hij snel genezen”, roept zoon Eduardo Bolsonaro door de microfoon en de menigte joelt. Gevraagd naar de harde taal van Bolsonaro verklaren zijn aanhangers deze niet al te letterlijk te nemen. „Ik zie al dit soort uitlatingen vooral als prikkelingen om ons bij de les te houden, maar ik geloof niet dat hij echt een racist is of tegen vrouwen is”, zegt Graziella Leal (41), advocaat en moeder van twee kinderen. „Voor mij is Bolsonaro de beste van alle slechte keuzes. Brazilië heeft een radicaal afschrikmiddel nodig, een revolutie. Drugsdealers hebben de stad overgenomen. Als ik de deur uit moet, denk ik eerst drie keer na of ik dat risico wel wil nemen want ieder moment kun je overvallen of beschoten worden”, zegt ze.

Bolsonaro kreeg de afgelopen week een stevig tegengeluid van honderdduizenden vrouwen die in het hele land de straat op gingen na een sociale-mediacampagne onder de hashtag #EleNão, ‘hem niet’. Vrouwen, door Bolsonaro neergezet als tweederangs burger, verdienen terecht minder dan mannen vindt hij, want „ze kunnen zwanger worden”. De geboorte van zijn dochter, het enige meisje naast vier zoons, noemde Bolsonaro „een moment van zwakte”.

Bolsonaro is het ergste en gevaarlijkste dat Brazilië kan overkomen. Nooit mag hij president worden!

Ligia Caputo anti-Bolsonaro demonstrant

„Wij willen hem niet. Bolsonaro is het ergste en gevaarlijkste dat Brazilië kan overkomen. Nooit mag hij president worden!”, zegt Ligia Caputo verhit terwijl ze meeloopt in de anti-Bolsonaro demonstratie. De vrouwen dragen paarse en roze vlaggen en spandoeken en hun actie wordt gesteund door de Braziliaanse popster Anitta en internationale supersterren zoals Madonna en Kate Perry.

„Onze verworven rechten als vrouwen, waar we zo hard voor hebben gevochten in dit macho-land, zoals de abortuswet en de strijd tegen vrouwengeweld, staan op het spel. Als Bolsonaro wint wordt de klok weer teruggedraaid. Zijn uitlatingen kunnen een vrijbrief zijn voor anderen om vrouwen te onderdrukken. Dit zijn cruciale verkiezingen voor Brazilië. We mogen niet toelaten dat hij wint”, zegt Adriana Lobo-Guimarães, een feministe met een vlag in haar hand waarop Bolsonaro als duivel staat afgebeeld.

Hoewel Bolsonaro de eerste ronde ruim lijkt te gaan winnen, is het niet gezegd dat hij ook president wordt. De tweede, beslissende kiesronde lijkt eind oktober uit te gaan draaien op een nek-aan-nek-race tussen twee tegenpolen: Bolsonaro versus de sociaal-democraat Fernando Haddad, de presidentskandidaat van de PT, die door Lula da Silva vanuit de cel persoonlijk naar voren is geschoven. Hij was voor veel kiezers een grote onbekende, maar door de steun van de nog altijd invloedrijke Lula stijgt Haddad nu snel in de peilingen.

„Van de Braziliaanse elite hoeven we echt niets verwachten. Zij komen voort uit de vroegere Portugese slavenhandelaren en reageren al eeuwen hetzelfde: zodra het slecht gaat, gaan ze hun bezit veiligstellen en dat zie je nu ook gebeuren”, zegt econoom en politicoloog Márcia Cibilis Viana. „Maar ik kan me niet voorstellen dat vrouwen, arme en zwarte Brazilianen die een meerderheid vormen in ons land, de weinige rechten die ze hebben vergaard de afgelopen 14 jaar, nu over de balk gooien en op Bolsonaro gaan stemmen.”

Voor Daniella Figueroa (23) nagelstyliste in de sloppenwijk Rocinha blijft er maar een partij, de Arbeiderspartij. „Haddad zegt me niet veel, maar hij is door Lula aangewezen dus stem ik op hem. Stel Bolsonaro wordt president dat is een ramp voor zwarte en arme Brazilianen uit de sloppenwijken. Komt de politie hier dan nog harder optreden? Gaat Bolsonaro de sloppenwijken af breken? De man die ons zou helpen zit in nu de gevangenis en wij zijn aan ons lot overgelaten.”

Polarisatie

De recente verrechtsing en polarisatie van Brazilië komen volgens politicoloog Bizzarro deels ook voort uit de teleurstelling bij de traditionele middenklasse. Zij ging er niet op voorruit de afgelopen jaren, terwijl arme Brazilianen het tijdens het linkse bewind van Lula (2003-2011) wel beter kregen. „Ze kregen toegang tot kredieten en ontvingen speciale gezinssubsidies en konden hun kinderen laten studeren omdat er quota op universiteiten kwamen voor studenten uit sloppenwijken en voor zwarte Brazilianen. De middenklasse had altijd een monopolie op goed onderwijs en privileges en moest die nu delen met de arme klasse. Die kon nu ook eens een keer het vliegtuig pakken naar familie in het verre noordoosten in plaats van dagenlange busreizen. De vliegvelden lijken wel busstations, klaagden de rijken dan. Brazilie blijft een diepgewortelde klassenmaatschappij.”

In de moderne wijk Barra da Tijuca, ook wel het ‘Miami van Rio’ genoemd, vanwege de torenhoge luxe flats en goed beveiligde compounds waar de elite en middenklasse zich ver uit het zicht van de favela’s hebben teruggetrokken, moet ingenieur Sigismund Leal grinniken om de volgens hem onterechte angst voor Bolsonaro.

„Zijn visie op de militaire dictatuur deel ik volkomen. Ik was toen een tiener en zat tijdens de dictatuur op school. Geloof me, de kwaliteit van de scholen was veel beter dan nu. Leraren staakten nooit en er kwam elk jaar een gratis schooltandarts langs. Brazilië stond er economisch beter voor, het land was veiliger en criminelen werden niet als slachtoffers gezien zoals nu, ze werden echt opgesloten”, zegt Leal met volle overtuiging. „We hebben hier nooit duizenden doden of verdwijningen gehad zoals in Argentinië. Veel Brazilianen stonden achter de militairen, en nu staan ze achter Bolsonaro”, meent hij.