‘Kebabrestaurants, dat is de échte Europese identiteit’

Metahaven wil in dit interview als collectief geciteerd worden. Vooraf komt ook het verzoek: noem ons liever geen ‘duo’ of ‘research- en designstudio’. „Want we delen het auteurschap”, zeggen Vinca Kruk (1980) en Daniel van der Velden (1971), de kern van het Nederlandse kunstenaarscollectief Metahaven. Begonnen als onderzoeks- en ontwerpstudio is de praktijk nu breder: documentaires, essayistische kunstfilms en video-installaties. Earth, hun eerste grote museale overzichtsexpositie in het Stedelijk Museum Amsterdam die zaterdag 6 oktober opent, voelt als een eerste „kennismaking met het Nederlandse publiek”.

Dan kan je jezelf maar beter maar direct goed voorstellen, want beeldvorming is een centraal thema hun werk.

Als designbureau ontwikkelde Metahaven in 2010 op eigen initiatief een nieuwe huisstijl plus logo voor WikiLeaks. Toen het soms klokkenluidersplatform later geboycot werd door grote banken, ontwierp Metahaven merchandise om inkomsten te genereren: T-shirts en halfdoorzichtige luxe sjawls, met in grote letters W en L, als een soort namaak-Louis Vuitton. Metahaven: „Een spel met het idee van zichtbaarheid en luxe.”

Metahaven maakt nu vooral films, veelal droomachtige collages vol verwijzingen naar propaganda, geopolitiek, internetesthetiek en mediatheorie. In het Stedelijk Museum zijn straks de grote video-installaties sinds 2015 te zien. De installaties zijn voor het eerst in Nederland te zien, als bioscoopfilm zijn sommige films - zoals The Sprawl (Propaganda about Propaganda) (2016) en Possessed (2018) - hier wel vertoond.

Fictieve nationale identiteiten

Beeldvorming is ook een thema in de nieuwste film van Metahaven. Eurasia (Questions on Happiness) is gefilmd in de Macedonische hoofdstad Skopje en in de Oeral. In het deel in Skopje staat de transformatie van die stad centraal na de zware aardbeving van 1963. De binnenstad werd opnieuw ontworpen onder leiding van de Japanse architect Kenzo Tange: veelal grote brutalistische betonnen constructies. „De laatste jaren wordt daar een laag overheen geplaatst”, zegt Metahaven. „Classicistische zuilen en reliëfs van gips.” In hun film Eurasia zie je achter de betonnen architectuur gevels verrijzen die doen denken aan Griekse tempels. „Het zijn verwijzingen naar een verleden dat Skopje nooit heeft gehad.”

De metamorfose van Skopje is voor Metahaven „een fysieke interface” waarin het hedendaagse verlangen naar nationale identiteit in heel Europa zichtbaar wordt. „Die nationale verhalen die overal opkomen: is daar mee gemanipuleerd? Ongetwijfeld. Het gaat hier om postproductie van het verleden, net als de gevels van gips in Skopje.” Om te verbeelden dat het verlangen naar een nationale identiteit een stap terug in de tijd is, toont Eurasia tijdbalk als onder iedere YouTube-video. Maar deze loopt achteruit. De afspeelknop glanst van het goud: dingen worden vaak mooier voorgesteld dan ze zijn.

Onze video-installaties zijn een experiment met tijdsduur

Tegenover de installatie Eurasia in het Stedelijk Museum hangen posters uit de serie Stadtstaat die Metahaven in 2009 maakte. Daarop staan teksten als „Pizza Dystopia Call Center”, „Döner Kebab Internet Mini Market” en „Extreme Democracy”. De posters, in de schreeuwerige vormgeving die past bij kebabrestaurantjes en belwinkels, horen bij een designvoorstel voor een fictief Pan-Europees netwerk voor kebabrestaurants en internetcafés. „Die zien er in heel Europa hetzelfde uit, dat is de échte identiteit van Europa.”

Fragment uit The Sprawl.

Clickbait

Een film kan bij Metahaven verschillende verschijningsvormen aannemen. The Sprawl: Propaganda about Propaganda begon in 2016 als documentaire van zeventig minuten op het Internationaal Film Festival Rotterdam. Op internet is The Sprawl een website, sprawl.space, waarop losse fragmenten zich willekeurig herordenen. Op de tentoonstelling in het Stedelijk is The Sprawl een ruimtelijke installatie: bezoekers lopen tussen vijf hoge zuilen, onder een net van datakabels. Op de zuilen zijn schermen gemonteerd die de film tonen. Wanneer The Sprawl op de middelste schermen halverwege is, begint hij op de andere schermen.

„Door verschillende fragmenten naast elkaar te zien, ga je nieuwe verbanden leggen”, verwacht Metahaven. „Onze video-installaties zijn een experiment met tijdsduur. We weten dat mensen in musea niet de tijd nemen om lange films te bekijken. Wij proberen bezoekers te verleiden wél de hele films te zien.”

Op het scherm weeft het essayistische The Sprawl onderwerpen als clickbait, de ramp met MH17, het vermiste vliegtuig MH370 en opstanden in de Arabische wereld aaneen in een droomachtige sequentie, die net zo hypnotiserend is als een tijdlijn op sociale media. Eén van de centrale gedachten uit de film: propaganda is niet meer één waarheid aan een groot publiek opdringen, propaganda is het breken van het geloof dat er überhaupt een waarheid is.

Films hoef je niet altijd lineair tot je te nemen, vindt Metahaven, dat kan ook cyclisch. „Niet ‘neem mij mee naar de volgende seconde’: maar meer als totaalervaring.”

Dat past volgens het collectief ook veel beter bij hoe je films op internet ervaart: in reeksen van korte fragmenten. „We zijn begonnen vanuit een positie van YouTube-verslaafden. The Sprawl is een onderzoek naar de structuren van YouTube. Je kunt beginnen met een film van Tarkovski, en drie uur later uitkomen bij een tankbattle in Oekraïne. De inhoud radicaliseert met de algoritmes. Dat willen we voelbaar maken met onze installatie.”