Vluchteling, heldin, en nu gevangene

Ze zijn nog geen vijftien minuten weg van de Turkse kust als de buitenboordmotor ermee ophoudt. Het is een vroege zomeravond in augustus 2015, op het hoogtepunt van de Europese migratiecrisis. Het rubberbootje waarmee de 20-jarige Syrische Sarah Mardini en haar 17-jarige zusje Yusra oversteken, is met zo’n twintig opvarenden veel te zwaar beladen. Een van de mannen probeert de motor aan te slingeren, zonder resultaat. Zonder motor is het vaartuig overgeleverd aan de hoge golven. Het bootje moet lichter.

Mardini en haar zusje springen de zee in. In Damascus zwommen de meisjes op hoog niveau wedstrijden. Ze zien het Griekse eiland Lesbos op nog geen tien kilometer liggen, zo schreef Sarah’s zusje Yusra in haar memoires Butterfly, die eerder dit jaar uitkwamen.

Tevergeefs doet een van de opvarenden vanuit het bootje telefonisch een noodoproep naar de Griekse kustwacht. Die gebiedt hen om terug aan land te gaan in Turkije. Maar er staat een forse aflandige wind in de richting van Lesbos. Mardini en haar zusje besluiten, samen met enkele andere opvarenden, het vaartuig vanuit het water richting het eiland te sturen en ervoor te zorgen dat het niet kapseist. Door de wind bewegen ze wel de juiste kant op. Drie uur lang liggen de zusjes in het water, verkleumd en uitgeput worden ze uiteindelijk aan boord gehaald. Een van de opvarenden geeft een zoveelste slinger aan de buitenboordmotor, die eindelijk begint te pruttelen. Ze kunnen verder.

31 augustus 2016

Een jaar na aankomst op Lesbos plaatst Sarah Mardini een video op Instagram. Met een grote grijns kijkt ze – met neuspiercing en in een wit shirt – vanaf de bijrijdersstoel van een auto in de camera. In de auto zitten ook vier jonge mannen in kanariegele shirts met het logo van de hulporganisatie ERCI: Emergency Response Center International. De groep lacht en zingt mee met de Amerikaanse rockband die uit de speakers klinkt. ‘Year 3000’, van de Jonas Brothers. „ERCI, een geweldige familie”, schrijft ze bij de video, ze zet er een hartje bij.

Mardini en haar zusje zijn na hun zwemactie tijdens de oversteek naar Lesbos internationaal geroemd als heldinnen. Beiden kregen ze kort na aankomst in Duitsland asiel. Maar Sarah besloot terug te gaan naar Lesbos om migranten te helpen.

Lees meer over Yusra Mardini, de zus van Sarah Mardini, die na haar vlucht naar Duitsland geselecteerd werd voor het Olympische Vluchtelingenteam

Ze gaat aan de slag bij de ERCI, een reddingsorganisatie op Lesbos die eind 2015 werd opgericht. De enkele tientallen vrijwilligers komen vanuit de hele wereld, onder meer uit Nederland. Mardini is op meerdere fronten inzetbaar: ze kan Arabisch vertalen, is opgeleid als reddingszwemmer en weet als geen ander wat mensen op zee hebben meegemaakt.

Regelmatig staat de ERCI de Griekse kustwacht en het Europees grensagentschap Frontex bij met reddingsacties op de Egeïsche Zee.

De migratiedeal met Turkije in maart 2016 heeft er inmiddels voor gezorgd dat aanzienlijk minder migranten de oversteek wagen. Maar op Lesbos, en breder in Europa, bestaat een bepaald wantrouwen ten aanzien van ngo’s zoals de ERCI. Ze zouden een aanzuigende werking hebben en niet altijd legaal opereren. Begin 2016 worden drie Spaanse en twee Deense reddingswerkers opgepakt omdat ze illegaal migranten Griekenland in zouden hebben geholpen. Eind 2016 meldt Frontex in een rapport dat bepaalde reddingsorganisaties op de Middellandse Zee samenwerken met smokkelaars. Die conclusies blijken uiteindelijk niet bewezen, en Frontex moet het rapport corrigeren.

9 februari 2018

Tijdens een gewone nachtdienst op Lesbos staat Mardini op de uitkijk te speuren naar beweging op het water. Samen met de 24-jarige Sean Binder, een Duitse vrijwilliger, houdt ze vanuit een grijze Jeep Cherokee van de ERCI de zee en hun marifoons in de gaten.

Het prestigieuze Bard College in Berlijn heeft haar een beurs gegeven om rechten te studeren. Toch gaat de Syrische met regelmaat langere perioden terug naar Lesbos. Hoewel de organisatie geen reddingsacties meer doet op zee, blijft ze migranten wel helpen bij bootlandingen langs de zuidoostelijke kust van het eiland.

Tijdens de nachtdienst van Mardini en Binder klopt de kustwacht aan voor een gebruikelijke controle van de vrijwilligers. Paspoort, papieren.

Mardini zou deel uitmaken van een criminele organisatie

Als de ambtenaren de jeep controleren, zien ze dat een van de nummerplaten beschadigd is. Eronder treffen ze stickers met een militair kenteken aan. Binder en Mardini worden opgepakt: mogelijk is fraude gepleegd door de jeep voor te doen als militair voertuig. Hun telefoons, de auto en marifoons worden in beslag genomen en de twee vrijwilligers moeten mee naar het bureau.

De ERCI zegt niets af te weten van de stickers. Waarschijnlijk zaten die al onder de nummerplaat voordat ze de jeep tweedehands in Athene kochten en naar Lesbos verscheepten. Daarnaast was de auto duidelijk gemarkeerd met logo’s van de ERCI, dus waarom zouden ze ooit een sticker met een nepkenteken gebruiken? De politie verhoort Mardini en Binder en houdt ze twee dagen vast.

21 augustus 2018

Ondanks het incident met de jeep blijft Mardini vrijwilligerswerk doen voor de ERCI. Na een paar zomermaanden op Lesbos moet de Syrische terug naar Berlijn voor een nieuw semester aan de universiteit, maar ze wordt aangehouden op het vliegveld van Mytilene – de hoofdstad – en vastgezet. Volgens de politie zou Mardini deel uitmaken van een criminele organisatie. Ook haar collega Binder krijgt te horen dat er een arrestatiebevel tegen hem is uitgevaardigd en geeft zich aan.

De ERCI zou volgens de politie „systematisch de illegale binnenkomst van vreemdelingen op Grieks grondgebied vergemakkelijken”. De organisatie zou informatie over bootjes die naar Lesbos en het zuidelijker gelegen eiland Samos oversteken hebben achtergehouden voor de autoriteiten. Ook zouden Mardini en haar collega’s met hun marifoons en verrekijkers de Griekse kustwacht, NAVO-schepen en Frontex hebben bespioneerd.

Als bewijs levert de politie gesprekken in WhatsApp-groepen die op de in beslag genomen telefoons van Mardini en Binder stonden. Volgens een van Mardini’s advocaten gaat het om vijftien groepen, elk met meer dan honderd deelnemers, waarin gesproken werd over de laatste ontwikkelingen: bootjes die aankomen, reddingsacties, verdrinkingen.

Volgens de politie betekent dit dat Mardini deel uitmaakt van een breder plan om migranten illegaal de EU in te helpen.

De zaak tegen haar lijkt sterk op de aantijgingen tegen de Deense en Spaanse vrijwilligers op Lesbos in 2016. Zij werden in mei dit jaar uiteindelijk vrijgesproken: de rechter achtte het niet bewezen dat zij inderdaad illegaal migranten Griekenland in hadden geholpen. Alleen gaat het dit keer niet alleen om individuele vrijwilligers, maar ook om een organisatie.

De Griekse politie noemt in het onderzoek naar ERCI ook andere hulporganisaties, zoals de Spaanse reddingsgroep Proactiva. Die wordt strafrechtelijk onderzocht in Italië vanwege zijn reddingswerk voor de kust van Libië: de organisatie zou illegale migratie ondersteunen.

„Net zoals in Italië denkt de Griekse kustwacht dat bepaalde vrijwilligersorganisaties samenwerken met smokkelaars”, zegt de Griekse jurist Efthymios Papastavridis van de Universiteit van Athene. Autoriteiten zijn bang dat hulporganisaties een aanzuigend effect hebben, stelt Papastavridis. „Mijn gevoel zegt dat hier een voorbeeld wordt gesteld.”

De Griekse politie zegt op basis van de WhatsApp-groepen dat Mardini en Binder tussen midden 2016 en begin 2018 in zeker elf gevallen informatie over overstekende bootjes niet hebben gemeld aan de kustwacht, terwijl dat wel had gemoeten. In Griekenland is het strafbaar om de autoriteiten hiervan niet op de hoogte te stellen: Mardini hangt mogelijk een celstraf van tien jaar boven het hoofd.

Volgens haar advocaat was Mardini bij een groot deel van de gevallen helemaal niet op Lesbos. Toch zou ze de informatie die door anderen in de groepen werd gedeeld hebben moeten doorspelen aan de autoriteiten. Zestig hulporganisaties hebben de arrestaties in een verklaring veroordeeld.

Lees meer over vluchtelingenkamp MoriaOp Lesbos verminken de getraumatiseerde kinderen zich

Voorarrest

In het dossier zijn in totaal dertig telefoonnummers opgenomen van mensen die betrokken waren bij de ‘criminele organisatie’, ook mensen van andere ngo’s zoals Proactiva. Het gaat om zes Grieken en 24 buitenlanders, inclusief twee Nederlandse vrijwilligers van de ERCI. De Griekse justitie besluit vooralsnog alleen strafrechtelijk onderzoek te doen naar Binder, Mardini en drie leidinggevenden van de ERCI, onder wie oprichter Panos Moraitis. Tegen alle vijf was een arrestatiebevel uitgevaardigd.

„We zijn niet de eerste hulporganisatie die vervolgd wordt in Europa, en zullen ook niet de laatste zijn”, concludeert Moraitis in een telefoongesprek enkele dagen voordat hij zichzelf aangeeft. Inmiddels zit ook hij vast.

De ERCI-oprichter zegt zelf niet in de appgroepen te hebben gezeten, maar zegt dat hij kan bewijzen dat zijn organisatie altijd relevante informatie heeft doorgegeven aan de autoriteiten. De aantijgingen van spionage zouden niet te verdedigen zijn: de marifoonkanalen die de vrijwilligers volgden, waren niet beveiligd – iedereen in de buurt kon ze beluisteren.

De politie en het Griekse ministerie van Binnenlandse Zaken willen tegenover NRC geen inhoudelijke reactie geven.

Het werk van de ERCI is inmiddels stilgelegd. Mardini is overgeplaatst naar een gevangenis in Athene. Een eerste verzoek van Mardini en Binder tot voorlopige vrijlating werd eerder deze maand afgewezen. De twee kunnen tot anderhalf jaar in voorarrest worden gehouden.

Correctie (28-09-2018): Eerder stond in de introductie van dit artikel dat Mardini vastzit vanwege betrokkenheid bij mensensmokkel. Dat klopt niet. Ze zit vast omdat ze deel zou uitmaken van een criminele organisatie die de illegale binnenkomst van vreemdelingen zou vergemakkelijken.