Waarom iedereen zich met het kleine Macedonië bemoeit

Niemand houdt ervan om de naam van het land te veranderen”, zegt de 41-jarige IT-specialist Lazar Nicov op een terras in het centrum van de Macedonische hoofdstad Skopje. „Maar het is iets dat je moet slikken om vooruit te kunnen.” Zondag vindt een referendum plaats over een akkoord tussen Macedonië en Griekenland, die de naam van het land zou veranderen in ‘Republiek Noord-Macedonië’.

Nicov zal stemmen voor het akkoord dat de Macedonische sociaal-democratische premier Zoran Zaev in juni sloot met zijn Griekse ambtgenoot Alexis Tsipras. Dat brengt beide landen dichter bij de eindoplossing van een al 27 jaar durend dispuut dat de politieke stabiliteit op de Balkan ondergraaft. Voor Skopje moet het de weg openen voor NAVO- en EU-toetredingsonderhandelingen. De naam ‘Macedonië’ houdt volgens de Grieken een territoriale aanspraak in op de Noord-Griekse regio Macedonië. Om die reden blokkeerde Griekenland als NAVO- en EU-lid tot nu toe de Macedonische toenadering tot beide allianties. In plaats daarvan verplichtte het Skopje toe te treden tot de Verenigde Naties onder de naam „Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië”.

Veel natuurlijker klinkt het nieuwe ‘Noord-Macedonië’ ook niet voor Nicov en zijn schoonzus Donka Batakoja, communicatiemanager bij een cosmeticabedrijf. Maar de twee sluiten zich aan bij de boodschap op de alomtegenwoordige aanplakborden die kiezers aansporen te gaan stemmen voor een ‘Europees Macedonië’. Toenadering tot de NAVO en de EU is voor het arme Balkanland, dat worstelt met corruptie, politiek cliëntelisme en massale emigratie „de enige manier om de noodzakelijke standaarden te importeren”, meent Batakoja.

Het is dezelfde boodschap die westerse regeringsleiders en topambtenaren verkondigden die de afgelopen weken naar de Macedonische hoofdstad afreisden: de Duitse bondskanselier Angela Merkel, haar Oostenrijkse collega Sebastian Kurz, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok, de Amerikaanse minister van Defensie James Mattis, NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg en EU-buitenlandchef Federica Mogherini. Wie de fine fleur van de Europese en Amerikaanse politiek wilde zien, maakte de afgelopen weken evenveel kans in Skopje als in Brussel of Washington.

Lees ook: Akkoord getekend over nieuwe naam Macedonië

Dwarsbomen

Terwijl zij het land proberen te verankeren in het westerse bondgenootschap, proberen gezanten uit Moskou het omgekeerde te bewerkstelligen. Oleg Sjtsjerbak, tot deze zomer ambassadeur van Rusland in Skopje, waarschuwde de Macedoniërs voor NAVO-toetreding: „Als het tot een conflict zou komen tussen Rusland en de NAVO, zult u een legitiem doelwit zijn.” Na de NAVO-toetreding van Montenegro in 2017 zou Rusland volgens westerse diplomaten verdere uitbreiding van het militaire bondgenootschap op de Balkan willen dwarsbomen.

In Macedonië, een land zonder sterke pro-Russische traditie, zijn aanknopingspunten daarvoor echter beperkt. De overgrote meerderheid van de inwoners wil bij de NAVO en de EU. Volgens de laatste peilingen zullen er zondag meer voor-stemmers zijn dan tegenstemmers. Maar angst voor aantasting van de Macedonische identiteit, aversie tegen de regering of tegen de suggestieve referendumvraag – die luidt: „Steunt u EU- en NAVO-lidmaatschap door het akkoord tussen Macedonië en Griekenland te accepteren?”— kan zowel het aantal tegenstemmers als het aantal onthouders flink doen toenemen. Ook al is het referendum slechts raadgevend, een tegenvallend resultaat zal het moeilijker maken de tweederde parlementaire meerderheid te vinden voor de grondwetswijzigingen die nodig zijn om de naamsverandering te bezegelen.

Een overgrote meerderheid van de inwoners wil bij de Europese Unie en de NAVO

„Als Macedonische volk zullen we dit voorkomen”, zegt Janko Bacev over de grondwetswijziging. De hoogleraar rechten – stoppelbaard, dichtgeknepen ogen – is een van de opvallendste pro-Russische geluiden in Skopje. Bacev is nationalistisch, antiwesters en spreekt haatdragende taal over de Albanese minderheid, die een kwart van de bevolking beslaat en overwegend vóór de naamsverandering is. Hij staat ons te woord in het hoofdkwartier van zijn minuscule partij Verenigd Macedonië, die een verbond heeft met de Russische regeringspartij Verenigd Rusland. Het partijkantoor zit op de hoogste verdieping van een gebouw met beschimmelde muren en een Russische vlag aan de gevel.

Met eenzelfde vlag in de hand beklom Bacev bij recente protesten tegen de naamsverandering een gepantserd voertuig van de oproerpolitie. Bij een andere demonstratie sprak hij, samen met toenmalig ambassadeur Sjtsjerbak, pro-Russische demonstranten toe. „Wij zijn voor een strategisch bondgenootschap met Rusland en lidmaatschap in de Euraziatische Unie”, zegt hij.

In de dagen voor het referendum rijdt Bacev met een bus met het opschrift „Macedonië #boycott” door het land. De hashtag #boycott is een strijdkreet die gebruikt wordt in duizenden tweets die kiezers oproepen zondag thuis te blijven en hun stembiljetten te verbranden. Dezelfde oproep wordt verspreid via talloze Facebook-pagina’s en websites. Bacev ontvangt geen betalingen uit Rusland, zegt hij. Hij houdt gewoon van dat land „omdat het traditionele waarden respecteert in plaats van liberale waarden.”

Er bestaat „geen twijfel dat ze [de Russen] geld overgemaakt hebben en ook bredere beïnvloedingscampagnes uitvoeren” in Macedonië, verklaarde de Amerikaanse miniter van Defensie Mattis deze maand op weg naar Skopje. Premier Zaev beschuldigde „Griekse zakenlieden” met „sympathie voor de Russische zaak” er in juli van Macedoniërs betaald te hebben om „geweld te plegen”.

Lees ook het opiniestuk van Roel van Duijn: Macedonië wordt het spannendste referendum sinds de Brexit

Onderzoeksjournalisten van het Macedonische Investigative Research Lab schreven, op basis van documenten van het Macedonische ministerie van Binnenlandse Zaken, dat de Grieks-Russische zakenman Ivan Savvidis meer dan 300.000 euro had overgemaakt aan tegenstanders van de Macedonische naamswijziging. Savvidis, voormalig lid van Verenigd Rusland, is een mediamagnaat en voorzitter van de Griekse voetbalclub PAOK Saloniki. Volgens de journalisten hebben hooligans van de Macedonische voetbalclub Vardar toegegeven dat ze geld van Savvidis hebben aangenomen en namen enkelen van hen in juni deel aan gewelddadige protesten tegen de naamswijziging. Savvidis ontkende de aantijgingen.

De beschuldigingen van Zaev volgden op de uitzetting door Griekenland van twee Russische diplomaten. Zij werden beschuldigd van het omkopen van ambtenaren, orthodoxe geestelijken en nationalisten om verzet tegen de naamsverandering op te poken aan Griekse zijde. Ook Macedonië zette, in de nasleep van de Britse Skripal-zaak in maart een diplomaat uit.

In campagnetijd slaat Zaev een voorzichtiger toon aan. „We hebben geen bewijs van Russische inmenging in het referendum”, zei hij vorige week op een persconferentie in Skopje. Ook het effect van de vermeende pro-Russische agitatie lijkt tot nu toe mager. „Logisch: de Russen begonnen hier met bijna niets”, zegt een westerse diplomaat, „in wat tot nu toe een van de meest EU- en NAVO-lievende landen op het continent was.”

Opkomst drukken

Een van de redenen waarom pro-Russische krachten toch in het oog springen, is de terughoudende en dubbelzinnige campagne van de grootste oppositiepartij, de nationalistische VMRO-DPMNE. De partijvoorzitter sprak zich uit tegen naamsverandering, maar zei de wil van het volk te zullen respecteren. Ook riep hij zijn aanhangers op te stemmen zoals ze zelf willen. Volgens analisten is de VMRO-partij, die in diskrediet raakte door een reeks corruptiezaken en een afluisterschandaal, gespleten over het referendum. Anderen zien een strategie om opkomstcijfers te drukken, de onderhandelingspositie van de partij te versterken en misschien zelfs amnestie te regelen voor haar ex-leider Nikola Gruevski, die een gevangenisstraf boven het hoofd hangt.

Als de naamdeal het referendum en parlementaire stemmingen in Macedonië en Griekenland overleeft, kan Macedonië in het beste geval volgend jaar EU-toetredingsonderhandelingen openen. Om die tot een goed einde te brengen, moeten de Macedoniërs echter „nog leveren inzake veel andere hervormingen”, waarschuwde EU-uitbreidingscommissaris Hahn.

Het autoritaire klimaat dat heerste onder de VMRO-regering is opgetrokken, maar ook onder de sociaal-democraten heersen cliëntelisme en corruptie. In de nasleep van het referendum dreigen nationalisten verder te polariseren rond de vermeende ‘uitverkoop’ van de nationale identiteit aan de Grieken.

In die sfeer zullen veel voor-stemmers met dichtgeknepen neus stemmen, zegt IT-specialist Nicov. Maar een deal over de naam is de enige kans op vooruitgang. „Een mislukt referendum is geen optie.”