Liedjes uit het concentratiekamp

Oh Mama, wie zal me ’s morgens wekken Oh Mama, wie zal me ’s avonds instoppen

Die regels schreef een tienjarig Joods jongetje op 20 augustus 1945 in Oekraïne. Zijn lied vertelt hoe hij wegloopt van zijn moeders graf, zijn hart vol smart en wraakgevoelens. Zo’n zeventig jaar later is het lied ‘Mames Gruv’ voor het eerst voor het publiek te horen. Op het album Yiddish Glory wordt het gezongen door een leeftijdsgenootje van hem, begeleid door topmuzikanten. Het is hartverscheurend.

Eigenlijk is alles hartverscheurend aan Yiddish Glory, een project dat door een combinatie van wetenschappelijk onderzoek en volksmuziek het persoonlijke verhaal van Russische joden in de Tweede Wereldoorlog vertelt. Aan de basis ligt een verloren gewaand archief van honderden liedjes, vaak geschreven vlak voor de dood of net na een massaslachting.

“Deze liederen zijn niet geschreven door professionals, maar door gewone mensen in getto’s en concentratiekampen”

Soms zijn het potloodkrabbels van Joodse soldaten uit het Rode Leger, soms zijn ze geschreven op een laatste stukje papier in een concentratiekamp, of in de schommelende wagons op weg naar ballingschap in Centraal Azië. Het geeft historici nieuw zicht op de slecht gedocumenteerde Holocaust in de Sovjet-Unie, het geeft de luisteraar een ontroerend harde geschiedenisles.

Stoffige doos

Een bibliothecaris attendeerde onderzoeker Anna Shternshis op de stoffige doos in de nationale bibliotheek in Kiev. „De meeste papieren waren nauwelijks leesbaar, maar wat me opviel was dat ik geen van die liedjes kende”, vertelt Shternshis. Ze is directeur van een onderzoeksinstituut voor Joodse cultuur aan de Universiteit van Toronto. „Deze liederen zijn niet geschreven door professionals, maar door gewone mensen in getto’s en concentratiekampen. Het zijn documenten uit hun laatste dagen, waar we heel weinig informatie over hebben.”

Het bleek te gaan om een verloren gewaande verzameling van de befaamde etnomusicoloog Moisei Beregovsky. Hij was een van de belangrijkste onderzoekers van Joodse muziek. Hij begon al vroeg in de oorlog met het verzamelen van de liedjes, maar werd, net als veel Russische Joden, in oktober 1941 verbannen naar Centraal-Azië. In de treinen daarheen gingen hij en zijn collega’s door met het werk en daarna stroomden via een netwerk vanuit alle hoeken van de Sovjet-Unie liedjes binnen. Ook na de oorlog ging het verzamelen door, tot in 1947 zijn instituut werd gesloten en hij in 1950 werd gearresteerd, onder Stalins antisemitische bewind. Beregovsky stierf later in de veronderstelling dat zijn levenswerk verloren was.

Een van de vragen die onderzoeker Shternshis zich stelde was: waarom liedjes? Waarom geen dagboeken of brieven? Het archief bevat een stukje papier dat door een tienermeisje over het prikkeldraad van een concentratiekamp werd gegooid, ongetwijfeld met gevaar voor eigen leven. Zo belangrijk was het liedje voor haar.

Shternshis’ antwoord: „Alleen met de emotie van muziek lukte het om vat te krijgen op de gruwelijkheden.” Het lied ‘Babi Yar’ bijvoorbeeld is een ooggetuigenverslag van de massa-executie op 29 en 30 september 1941 waarbij 33.771 Joodse inwoners van Kiev werden vermoord. Daarin klinken zinnen als: ‘Oh, het bloed gutste van alle kanten.’ En ‘Mijn hart splijt open van droefheid’. Op melancholische, maar gedecideerde viool en gitaar krijgen die zinnen lading, waardoor ze rechtstreeks binnenkomen en het leed hoorbaar maken.

Maar het is niet de originele muziek die de schrijver in het hoofd moet hebben gehad. 90 procent van de liedjes in het archief bevat geen aanwijzingen voor noten of melodie, slechts tekst. De vooraanstaande muzikant en slavist Psoy Korolenko ging als een muziekarcheoloog aan het werk met het archief en arrangeerde nieuwe muziek. Hij baseert zich daarbij vooral op melodieën die in de jaren veertig populair waren.

De muziek helpt bij het draaglijk maken van de geschiedenis; de teksten zelf zitten vol geweld en haat. Shternshis herkent in die harde woorden nog een reden voor het schrijven van de liederen. „Vaak wordt er letterlijk gezegd: vergeet dit niet. Men wilde documenteren. Het woord dat het meeste voorkomt is ‘nekome’, Jiddisch voor wraak. De liederen roepen op tot geweld en vergelding, we vinden ze nu volstrekt politiek incorrect. Het is een geluid dat je na de oorlog nauwelijks meer hoorde omdat de nadruk meer op ‘dit nooit weer’ kwam te liggen in plaats van de geldende haat tegen Duitsland.”

Diep in de aarde

Bij een uitvoering eerder dit jaar in Duitsland zag Shternshis veel mensen de zaal verlaten. Op een scherm werd de vertaling geprojecteerd: ‘Ik vuur op alle Duitsers, keer op keer. Alle Duitsers moeten diep, diep in de aarde liggen. Geeneen mag er terugkomen.’

Binnenkort zal er een uitvoering zijn in Moskou. Shternshis is huiverig voor de reacties, vooral vanwege de groeiende populariteit van Stalin als historisch figuur onder nationalisten in Rusland. Veel van de liedjes prijzen Stalin, ze werden immers geschreven door mensen die de loop van de geschiedenis nog niet kenden. Zij konden nog niet weten dat Stalin na de oorlog een antisemitisch beleid zou voeren.

Shternshis: „Hij was van mening dat Joden die de oorlog hadden overleefd met de Duitsers moesten hebben samengewerkt. Om gevangenschap of erger te voorkomen logen veel Joden over hun verleden en vertelden ook hun kinderen niet over de Holocaust.” Er werden naar schatting meer dan 2,5 miljoen Sovjet-Joden vermoord in de oorlog. „Pas in de jaren negentig kwamen er verhalen naar buiten, maar het wordt nog altijd niet als deel van de Russische geschiedenis gezien.”

Juist daarom wil ze de liedjes laten horen, ongeacht de reacties van nationalisten. „Deze liederen vertolken stemmen die we nooit horen. Die van vrouwen en kinderen en van mensen die de dood in de ogen zien.”