Raad van State: burger in de knel door digitale overheid

Het gros van de overheidsinstanties is druk aan het digitaliseren. Daarbij staan kostenbeheersing en het gemak van het functioneren van de overheid vaak voorop. De burger wordt ondertussen steeds vaker opgezadeld met nadelen van nieuwe technieken. De rechtsbescherming van de burger is daardoor in het geding. Daarvoor waarschuwt de Raad van State vandaag in een ongevraagd advies.

Het hoogste adviesorgaan brengt adviezen uit over wetsvoorstellen. De raad kan ook ongevraagd adviseren; dat gebeurde in 2015 voor het laatst. De aanleiding voor dit advies is het tempo van digitalisering. Daarnaast verscheen voor het zomerreces de Agenda digitale overheid van het ministerie van Binnenlandse Zaken, met plannen waarvoor het kabinet 165 miljoen euro uittrekt.

Lees over flaters bij de digitalisering: Hoe de overheid 100 miljoen uitgaf aan drie ict-mislukkingen

Agrarische bedrijven

De Raad van State waarschuwt dat burgers steeds vaker worden geconfronteerd met op basis van algoritmen genomen besluiten, bijvoorbeeld bij de uitgifte van vergunningen aan agrarische bedrijven om stikstof uit te stoten. „Wetten worden verdreven door algoritmen”, zegt staatsraad Richard van Zwol.

Veel algoritmen werken door statistische verbanden te zoeken. De Raad van State noemt als voorbeeld dat iemand wordt geweigerd voor een levensverzekering, niet vanwege zijn gezondheid maar omdat hij op basis van algemene kenmerken (zoals zijn leeftijd en beroep) een statistisch hoger risico op aandoeningen loopt.

Algoritmen zijn bedoeld voor overzichtelijke situaties; zij negeren alle verdere omstandigheden. „Iedere te beoordelen situatie moet tot een zwart-wittegenstelling worden gereduceerd”, schrijft de Raad van State. „Maar de werkelijkheid bestaat uit vele tinten grijs.”

Vrachtauto’s

Het adviesorgaan geeft een voorbeeld: bij trajectcontroles in 2013 werden campers aangezien voor vrachtwagens. Dat leidde tot boetes voor te hard rijden, want vrachtauto’s mogen minder hard rijden. Nadat dit was gebleken, zag de minister van Veiligheid en Justitie geen mogelijkheid om uit eigen beweging onterechte boetes te corrigeren. Burgers moesten daarvoor beroep instellen.

De Raad van State schrijft ook dat overheidsorganisaties op steeds grotere schaal informatie uitwisselen. Als er een foutje in de uitgewisselde gegevens staat, kan een verkeerd besluit worden genomen.

„Als een gegeven onjuist in de keten is doorgegeven, is dat bijna onuitroeibaar”, schrijft de Raad van State. „De systemen zijn helemaal niet gebouwd op het corrigeren van individuele gevallen. Bestuursorganen wijzen bij herstelproblemen vaak naar elkaar.”

Lees ook Computer zegt nee. Hoe Saskia twintig jaar vastliep in het systeem

In NRC kwam deze zomer de Rotterdamse Saskia de Meij aan het woord. Zij kreeg tienduizenden euro’s aan boetes en premies, evenals jarenlang deurwaarders en politie aan de deur vanwege een auto die onterecht op haar naam stond.

Begrijpelijke taal

De raad heeft verschillende aanbevelingen, het roept de overheid bijvoorbeeld op om besluiten beter te motiveren aan de burger. Door begrijpelijk uit te leggen welke regels zijn gebruikt in het algoritme, en welke gegevens zijn overgenomen van andere bestuursorganen, kan de burger zien of er iets fout gaat.