Je kunt in Ethiopië opeens zeggen wat je vindt

Op de posters roept Abiy Ahmed (42) met een omhelzend gebaar alle Ethiopiërs op tot liefde. Mannen en vrouwen dragen T-shirts met zijn afbeelding en op de radio klinkt het loflied Hij brengt ons licht.

Na zijn verrassende benoeming tot premier, begin april, sprak Abiy in zijn parlementaire intreerede: „Laten we elkaar vanuit ons hart vergeven en een nieuwe stralende toekomst aanvangen”. Tienduizenden politieke gevangenen liet hij vrij; hij noemde het staatsapparaat dat hen martelde ‘terroristisch’. De grensoorlog met aartsvijand Eritrea verklaarde hij voorbij: „De grens is gesloopt en vervangen door een brug van liefde”. Met Abiy Ahmed is er voor het eerst sinds lange tijd in een Afrikaans land kans op grondige verandering.

De bevolking aanbidt haar nieuwe premier. „Hij verdient de Nobelprijs”, zegt de jonge werkbouwkundige Bekede. „Abiy Ahmed is jong en charismatisch en brengt alle Ethiopiërs in grote extase.” Bekede woont in Bole Michael, een bruisende volkswijk geperst tussen een nieuwe snelweg en de razende vliegtuigen van de drukke luchthaven. In het buurtcafé serveert Esther koffie, de Ethiopische nationale drank. Haar echtgenoot vluchtte vorig jaar naar Canada en zij zou deze maand haar koffietent opdoeken om zich bij hem te voegen. „Abiy Ahmed heeft me overtuigd. Ik vertrek niet”, zegt ze resoluut. „Ik belde mijn man en zei hem naar huis te komen. Dankzij onze nieuwe premier zie ik nu hier een toekomst voor ons.”

De euforie over Abiy waait door het land van ruim 100 miljoen inwoners. Ethiopië is de oudste staat van Afrika met een fabelachtige geschiedenis, die 2500 jaar teruggaat; toen keerde koningin Sheba bezwangerd terug van een bezoek aan koning Salomo in Jeruzalem. De zoon die daaruit voortkwam, werd de eerste vorst. Het keizerrijk werd nooit gekoloniseerd, maar de onderdanen leefden in diepe armoede, zoals bleek in 1984 toen één miljoen mensen stierven bij een hongersnood.

44 jaar marxisme

Ingesloten tussen de hooglanden leek de voormalige dynastie tientallen jaren een ongemakkelijke combinatie van een orthodoxe kerkcultuur, marxistische retoriek en een rigide bestuursapparaat.

De grote vraag is of premier Abiy Ahmed het einde markeert van een eeuwenoude autocratie en 44 jaar marxisme. Zijn eerste maanden stemmen hoopvol. „Wat zich nu afspeelt in Ethiopië, is uniek in onze historie en zal de regio nog lang doen deinen”, zegt Abebaw Ayalew, professor in de geschiedenis in de hoofdstad Addis Abeba.

Het is wennen. Vrijheid is iets onbekends, een cultuur van openheid is Ethiopië vreemd, volgzaamheid de regel. Onder het feodale regime van keizer Haile Selassie (1916-1974) mochten Ethiopiërs niet nadenken. Onder zijn opvolger, de meedogenloze militaire marxist Mengistu, waagde niemand het zijn mening te uiten. En onder de in 1991 na een guerrilla aan de macht gekomen regering van Meles Zenawi mocht de bevolking een mening hebben zolang die niet afweek van die van de regerende ‘voorhoedepartij’, het Ethiopische Democratische Revolutionaire Volksfront (EPRDF). Heel even gloorde in 2005 bij verkiezingen een opening – maar toen de regeringspartij dreigde te verliezen, sloeg die iedere oppositie hardhandig neer en brandmerkte kritische journalisten als terroristen.

Lees ook: Kan nieuwe leider voorkomen dat Ethiopië uiteenvalt?

Een ontmoeting met blogger Befeqadu Hailu (38) in een hotellobby in hoofdstad Addis Abeba voelt daarom instinctief ongemakkelijk aan. Vroeger zou een spion aanschuiven en mijn gesprekspartner na afloop ondervragen. „Deze afspraak zou vorig jaar onmogelijk zijn geweest”, zegt Befeqadu triomfantelijk. Hij is lid van het bloggerscollectief Zone 9, dat op internet tegen repressie ageert. In 2015 kreeg Zone 9 de Internationale Persvrijheidsprijs van het Comité voor Bescherming van Journalisten.

Herhaaldelijk werd Befeqadu gearresteerd en beschuldigd van terrorisme vanwege zijn blogs. Hij zat rond 2014 ruim een jaar vast, en in 2015 werd hij opnieuw opgepakt, na het geven van een interview aan een buitenlands radiostation. In dat jaar begon ook het oproer dat tot de machtswisseling van begin dit jaar zou leiden.

Volkswoede

Ethiopië was een tijdbom geworden door de dominantie van één etnische groep, door landonteigeningen rond Addis Abeba, door werkeloosheid onder een mondige jonge generatie – en bovenal door de harde hand van de overheid. Aangezet door bloggers als Befeqadu en andere digitale activisten in de diaspora liep de volkswoede zo hoog op dat de regering vorig jaar de controle verloor. „Jongeren vreesden de politiekogels niet meer”, zegt hij. „Er voltrok zich een revolutie door de sociale media”.

Toch kwam de omslag, met de benoeming van Abiy Ahmed, onverwacht. Het EPRDF bestaat uit vier op etnische grondslag gevormde partijen. De Tigreeërs (6 procent van de bevolking) deelden de lakens uit, ten koste van de Oromo’s (34 procent) en de Amharen (27 procent). In het EPRDF, het leger, de veiligheidsdienst, staatsbedrijven en de universiteit bezetten bewoners uit de noordelijke regio Tigray de belangrijkste posten. Aan die overheersing kwam een einde toen in maart het EPRDF een nieuwe leider moest aanwijzen. Bij de interne verkiezing ontstonden nieuwe etnische coalities. De Amharen en Oromo’s trokken samen op tegen de Tigreeërs. Na 27 jaar was er plots een andere machtsbalans. „De eerste reden voor de vreugde over Abiy Ahmed is dat hij geen Tigreeër is”, stelt professor Abebaw Ayalew.

Zo’n opmerking riekt naar bekrompen tribalisme, zeker in een staat waar etnische tegenstellingen minder diepe scheidslijnen trekken dan in de door kolonialisme getekende Afrikaanse landen. Toch vormt juist in Ethiopië het verleden een belemmering voor modernisering van het heden.

Abiy wilde direct na zijn benoeming een historische kwestie rechtzetten, waar hij de Universiteit van Addis Abeba voor uitkoos. Tot vreugde van professor Abebaw herintroduceerde de premier de onafhankelijkheid van geschiedenisonderwijs. Abebaw moest tien jaar geleden zijn baan aan de universiteit inruilen voor een docentschap aan de School of Fine Arts omdat hij zich niet aan de officiële uitleg van de geschiedenis had gehouden. „De Ethiopische politiek wordt altijd gebillijkt op basis van het verleden”, zegt hij.

Keizerlijke kolonisten

Het EPRDF ziet de geschiedenis als een strijd van keizerlijke kolonisten om alle etnische groepen te onderwerpen. In die versie was geen plaats voor nadruk op de geweldloze eenwording van Ethiopië. Volgens het EPRDF ontbrak het Ethiopië juist aan eenheid en in 1995 deelde de partij de staat op in een federatie van etnische regio’s. „De vorige regimes misbruikten de historie bij hun verdeel-en-heers politiek”, concludeert Abebaw.

De achtergrond van Abiy Ahmed is belangrijk in een land waar christendom en staat door de eeuwen heen nauw verweven raakten en waar afwisselend keizers uit Tigray en Amhara de dienst uitmaakten. De premier is Oromo en protestant. Hij was nog een kind toen in 1974 het wetenschappelijke marxisme in zwang raakte. Vroeger sprak een premier het volk toe met termen als ‘democratisch centralisme’ en ‘antidemocratische krachten’. Abiy Ahmed daarentegen is voor iedereen te begrijpen. „Zijn taal is helder en simpel”, zegt Solomon Gedamu, de kruidenier van Bole Michael. „Hij brabbelt niet van die leninistische retoriek. Als je zo fraai kunt spreken als onze premier, dan kun je mensen overtuigen”.

Abiy Ahmed is de verzoener, de man van het volk, de vredesstichter, de man die trotse gevoelens uit de tijd van het keizerrijk doet herleven. Hij benadrukt de eenheid.

Hand in hand liep hij met de tot voor kort verguisde Eritrese president Issayas door de straten van de hoofdstad Asmara. In Amerika, op bezoek bij de Ethiopische diaspora, zoende hij kinderen op het voorhoofd en deed zalen vol ouderen uitbundig lachen. Rebellenbewegingen sluiten vredesdeals met zijn regering, verguisde politieke opposanten keren terug uit ballingschap, ruziënde leiders van de orthodoxe kerk worden verzoend.

Mislukte aanslag

Maar toch: de gemoederen zijn nog lang niet bedaard. Toen op een zaterdag in juni honderdduizenden spontaan naar het centrale Meskelplein van Addis Abeba trokken om Abiy te horen spreken, ontplofte er bij het spreekgestoelte een granaat. Na deze mislukte aanslag op de premier werd enkele weken later op hetzelfde plein het lichaam gevonden van Semegnew Bekele, projectmanager van de Renaissance dam, ’s lands nationale trots. Deze megadam in de Nijl staat symbool voor de grote sprong voorwaarts die Ethiopië maakt, met tien procent economische groei per jaar. Dat iemand zo’n gigantisch ontwikkelingsproject probeert te saboteren, wijst erop dat alleen frisse voornemens van de premier niet genoeg zijn om fundamentele problemen op te lossen. Volgens boze tongen zitten verongelijkte politici van de oude garde, uit Tigray, achter dit geweld – om Abiy Ahmed te ondermijnen.

Lees ook: Ethiopische dam is nu inzet van machtsstrijd

Zo naderen de wittebroodsweken hun einde. Na het oproer dat drie jaar geleden begon en Abiy Ahmed aan de macht bracht, is er grote turbulentie gebleven. In het oosten en zuiden zijn honderdduizenden mensen ontheemd. De bestuurders van de etnische regio’s raakten naar binnen gericht en moedigen geweld tegen minderheden aan.

Het grootste probleem voor Abiy Ahmed blijft het verleden. Hij is erfgenaam van een dictatoriaal en op etniciteit gebouwd EPRDF. Gaat onder hem de partij, waar hij een product van is, op de schop? Volgens vele activisten kán Ethiopië simpelweg niet democratiseren met het EPRDF aan het roer.

Hoogverraad

Eskinder Nega (48) geldt als de bekendste politieke gevangene van de dictatuur. Negen keer ging de journalist achter de tralies, de laatste keer in 2011, op beschuldiging van terrorisme. In 2005 pakten ze hem wegens hoogverraad op, samen met zijn vrouw Serkalem Fasil.

Journalistiek in Ethiopië betekende lange tijd activisme. Die vurige drang kenmerkt Eskinder nog steeds. In een kleine ruimte in Addis Abeba hoopt hij een krant te gaan maken. Hoewel hij zijn vrijlating aan Abiy Ahmed dankt, is zijn aanvankelijke enthousiasme voor de nieuwe premier bekoeld. Zal het EPRDF ooit eerlijke en vrije verkiezingen tolereren, vraagt hij zich af. „Abiy Ahmed had een overgangsregering moeten vormen met alle politieke krachten. Hij wil het imago van zijn partij oppoetsen, maar niet het risico lopen verkiezingen te verliezen. Het heeft veel weg van een cosmetische verandering.” Zo doemt het scenario van Zimbabwe op: een radicale verandering aan de top waarbij verder veel hetzelfde is gebleven. Eskinder: „Abiy Ahmed is een beroemdheid én leider van een autoritaire partij. Dat is gevaarlijk.”

Gedragen door zijn populariteit kan Abiy Ahmed bij veel Ethiopiërs momenteel weinig fout doen. Nooit was een Ethiopische leider zo populair. Maar daar zit ook zijn zwakte: het is een onemanshow, als Abiy wegvalt, kan er een burgeroorlog uitbreken. Solomon Gedamu, de kruidenier in Bole Michael, zegt: „Als hij sterft, dan sterven we allemaal.”