Op bezoek in Ierland heeft de paus veel uit te leggen

Na bijna veertig jaar komt er weer een paus naar het Ierse dorpje Knock. Maar wat een verschil. Toen, in 1979, werd Johannes Paulus II door zo’n 400.000 mensen onthaald als een popster. Als paus Franciscus zondagmorgen op het vliegveldje landt en dan door de groene heuvels naar het dorp rijdt, eigenlijk niet meer dan één straat met bijna meer souvenirwinkels dan woningen, worden er zo’n 45.000 mensen verwacht.

Mariaverschijning

De Garda, de Ierse politie, staat al te controleren op de toegangswegen. Overal hangen de geel-witte vlaggen van het Vaticaan. Grote rechthoekige vlaggen wapperen in de koele wind naast de Ierse driekleur. Hele rijen driehoekige of vierkanten vlaggetjes overspannen de straten, tuinen, hekken. Bij het heiligdom waar volgens de overlevering in 1879 Maria is verschenen aan vijftien mensen, wordt het podium opgebouwd en het geluid getest. Het rijtje winkels staat vol met afbeeldingen van Franciscus: beeldjes, kalenders, sleutelhangers, bekers.

„We zijn allemaal opgewonden over de komst van de paus. Maar zoals in 1979 zal het niet worden’’, zegt Mary Devenney, die er toen ook bij was. „En dat ligt niet aan Franciscus. Daarvoor is er hier in Ierland te veel veranderd.”

Land veranderde ingrijpend

Sociale wetenschappers hebben in kaart gebracht dat Ierland, ook toen Johannes Paulus II zo uitbundig werd begroet (Ierse journalisten zongen zelfs ‘He is a jolly good fellow’ voor hem), al een proces van secularisatie doormaakte. Kort na zijn bezoek werd echtscheiding makkelijker, je kon anticonceptiemiddelen kopen, homoseksualiteit was niet langer een misdaad. De snelle economische groei in de jaren negentig, de tijd van de ‘Ierse tijger’, hebben dat proces versterkt.

En toen werd, eind jaren negentig, het enorme misbruikschandaal zichtbaar. Stukje bij beetje, rapport na rapport, werd duidelijk dat tienduizenden Ierse jongens en meisjes zijn verkracht, aangerand, mishandeld, uitgebuit door geestelijken. Decennia lang zijn jonge mensen seksueel, emotioneel en fysiek misbruikt. De Ierse bisschoppen wisten ervan, maar plaatsten de betrokken priesters over, verzwegen de terreur door de nonnen. Pas toen er niets meer te ontkennen viel, zijn ze gaan samenwerken met de politie.

Lees ook deze analyse over Franciscus en het misbruik in de R.-K. Kerk

En ook het Vaticaan heeft jarenlang en systematisch onderzoek hiernaar tegengehouden of tegengewerkt. Daarom komt Franciscus niet als een held naar Ierland, maar als iemand die iets uit te leggen heeft.

Luisteren, luisteren, luisteren

Devenney staat naast het podium in opbouw met drie vriendinnen te praten. Ze zullen er zondagmorgen bij zijn als de paus hier de mis opdraagt („in de rode zone, maar we hebben nog geen idee waar dat is”). En ze hopen dat hij de diepe wonden die de misbruikschandalen geslagen heeft, enigszins kan helen.

Hoe? De dames praten door elkaar heen en vullen elkaar aan. Door meer openheid van zaken te geven, er is nog te veel dat niet boven water is gekomen. Door te luisteren naar slachtoffers, gewoon te luisteren. Door de boosheid van mensen serieus te nemen. Door ervoor te zorgen dat geestelijken die wolven in schaapskleren blijken te zijn geweest, geen rol meer spelen.

In scherpere bewoordingen hoor je deze eisen ook als slachtoffers in de media vertellen waarop ze hopen. Erkenning, oprecht, zonder mitsen en maren, van wat er is gebeurd, maar ook van de systematische pogingen van de Ierse kerkbestuurders en van het Vaticaan om de schandalen stil te houden.

Schadeclaims

Daarbij gaat het niet alleen over Ierland. „Franciscus moet erkennen dat de Rooms-Katholieke kerk op mondiaal niveau, onder regie van het Vaticaan, de misdaden van priesters geheim heeft gehouden’’, zei Colm O’Gorman, een van de slachtoffers, tegen Ierse journalisten. Als de paus zondagmiddag in een park in Dublin de mis opdraagt, organiseert O’Gorman een paar honderd meter verder een protestbijeenkomst.

En dat is er ook nog het geld. In 2002 sloot kerk en staat een akkoord. Omdat de overheid zich mede verantwoordelijk voelde voor het misbruik op de overwegend katholieke scholen, stelde die zich garant voor een deel van de schadeclaims. Maar het venijn voor de belastingbetaler zat in de details. Volgens de tekst van het akkoord betalen de religieuze ordes 128 miljoen euro en de Staat de rest. Volgens een ruwe maar lichtzinnige schatting toen zou voor het compensatiefonds in totaal ongeveer 250 miljoen euro zijn. Ondanks allerlei bedenkingen tekende het toenmalige kabinet het akkoord, als laatste beleidsbesluit. De schatting van het totaal aan schadevergoedingen nu: 1,3 miljard euro. Moet de kerk dan niet meer betalen? Het is nog steeds een fel punt van discussie.

Kerk ‘vol zwarte schapen’

Ondanks al deze schandalen zeggen Mary en haar vriendin Peggy Campbell dat hun geloof, hun katholiek-zijn, niet minder is geworden door deze schandalen. „Ik ken veel priesters waar ik een enorme bewondering voor heb”, zegt Campbell. „De kerk zat vol zwarte schapen, en we zullen bisschoppen niet meer zo makkelijk geloven en vertrouwen. Maar er is nog heel veel goeds in de kerk.”

Je zou dat een soort protestantisering van de Ierse katholieke kerk kunnen noemen, zegt Tom Inglis, godsdienstsocioloog aan de universiteit van Dublin. „Mensen zoeken een manier om katholiek te zijn buiten en onafhankelijk van de hiërarchie.” Voor veel Ieren is katholiek zijn ook een cultureel gegeven, zegt hij in een telefoongesprek. „Het gaat niet langer om gehoorzaamheid of angst. Het is een emotie, iets dat betekenis geeft en een gevoel van gemeenschap biedt.”

Een ‘post-katholiek’ land

Maar de verwantschap tussen kerk en staat in Ierland, tussen politiek en religie, die is voorbij. Dat werd bijvoorbeeld in 2011 duidelijk, toen toenmalige premier Enda Kenny in een snoeiharde aanval de kerk, en niet alleen de Ierse kerk maar expliciet ook het Vaticaan, verweet de ernst en omvang van het misbruik te verdoezelen om haar macht te beschermen. Het bleek ook eerder dit jaar, toen bij een referendum een tweederde meerderheid vóór afschaffing van het grondwettelijke verbod op abortus stemde.

Daarom praat Gladys Ganiel, socioloog/politicoloog aan de universiteit van Belfast, Noord-Ierland, nu over Ierland als een „post-katholiek” land. Ze constateert in een telefoongesprek dat 40 procent van de jongeren zegt niet godsdienstig te zijn. Dat is nog steeds relatief weinig. In Europa zijn alleen in Portugal en Italië jongeren geloviger. „Maar de lijn is duidelijk dalend, en als een hele generatie het geloof niet doorgeeft, komt dat niet terug.” Ook al is het onderwijs nu nog voor 90 procent in handen van katholieke instellingen.

In Knock lopen ook twee Indiase priesters rond, father John Peter en father Matthew. Ze studeren in Rome, maar hebben deze zomer een maand meegeholpen bij de opvang van pelgrims in Knock: mis opdragen, biecht afnemen. „De misbruikaffaires overschaduwen het bezoek van de paus volledig”, zegt father John Peter. Hij hoopt dat de komst van Franciscus „Ierland weer een beetje verandert”. Hoe? „Mensen weer terugbrengt bij het geloof. Het referendum over abortus heeft laten zien hoe ver mensen van de kerk zijn verwijderd.”

Wat komt de paus vertellen?

„Die Indiase priester heeft er niets van begrepen”, zegt John Byrne wat later. Hij heeft een winkel met religieuze souvenirs. Niet alleen van de paus, maar van alles wat op enige manier met een katholieke heilige in verband kan worden gebracht - „de Italiaanse Padre Pio is hier immens populair”. Byrne was er in 1979 ook bij, al hield hij zijn winkel toen dicht. „Te veel mensen.” Hij vertelt dat er voor hem niet heel veel is veranderd. Ierland zal best minder katholiek zijn geworden, maar sinds Johannes Paulus II en een vliegveld in de buurt komen er meer pelgrims naar Knock. Zijn omzet blijft stijgen, en nog steeds is het populairste souvenir een speeltje voor kinderen, een nepcamera waardoorheen je verschillende religieuze plaatjes ziet.

„Wat ik wel heel duidelijk merk en wat die Indiase priester niet heeft begrepen, is dat de kerk niet meer zo veel gezag heeft als vroeger”, zegt Byrne. „Veertig jaar geleden had een priester echt macht. Nu zijn ze van hun voetstuk gevallen. Mensen luisteren niet meer als vanzelfsprekend.” Ook niet naar de paus? „Dat hangt af van wat hij komt vertellen.”