Brazilië wacht een even cruciale als onvoorspelbare stembusgang

‘Lula vrij!”, roepen tienduizenden in het rood geklede aanhangers van oud-president Luiz ‘Lula’ da Silva terwijl ze in optocht naar een kiesbureau lopen. Sinds april zit Lula in de gevangenis voor corruptie, waardoor hij zeer waarschijnlijk niet kan meedoen aan de Braziliaanse verkiezingen, dit najaar. Toch schreef zijn Arbeiderspartij (PT) de populaire Lula woensdag – op de dag dat de inschrijvingstermijn sloot – strijdbaar in als haar presidentskandidaat.

Het worden de belangrijkste, maar ook de meest onvoorspelbare verkiezingen genoemd sinds Brazilië in 1985 terugkeerde naar de democratie na 21 jaar militaire dictatuur. De bloeitijd van het land als opkomende economische grootmacht is voorbij. De hoop dat het land na de grote olievondsten in 2008 een wereldspeler zou worden, is weg. Het enthousiasme rond de sportevenementen die Brazilië organiseerde, het WK voetbal (2014) en de Olympische Spelen (’16) is al weer vergeten.

Door de onveiligheid en de crisis groeit de roep om een sterke leider

Het land kampt met ingrijpende problemen. Zeker 14 miljoen mensen zitten zonder werk, het land maakt de zwaarste economische crisis door in 30 jaar en geweld neemt toe. Vorig jaar waren er bijna 64.000 moorden in Brazilië en in Rio de Janeiro is het leger ingezet om de drugsoorlog op te voeren. Dan is er nog het omvangrijke corruptieschandaal Lava Jato (Wasstraat) dat Brazilië al vier jaar in de greep houdt. 130 politici en topfunctionarissen, onder wie Lula, zitten gevangen.

„In dit klimaat zie je dat de roep om een sterke leider groeit. Brazilianen snakken naar iemand die orde op zaken komt stellen en het land uit het slop trekt”, zegt Ricardo Ismael, politicoloog aan de Katholieke Universiteit van Rio de Janeiro (PUC). „Alleen over wie dat moet zijn is het land volkomen verdeeld. Links wil Lula terug en rechts wil een hardliner”, aldus Ismael.

Hoe ligt het politieke landschap er bij, anderhalve maand voor de stembusgang?

Lula da Silva (PT, links)

Gevangen ex-president (30 procent)

Oud-president Luiz Inácio da Silva (72), die tussen 2003 en 2011 president was, zit sinds april een 12-jarige celstraf uit voor corruptie. Lula mocht zijn hoger beroep niet in vrijheid afwachten, zo oordeelde het Hooggerechtshof. Buiten de gevangenis kamperen dagelijks groepen aanhangers en roepen om zijn vrijlating. Sommigen zijn in hongerstaking gegaan.

„De elite en de rechtse krachten willen van me af. Daarom hebben ze me opgesloten, maar ik geloof niet dat Brazilianen dit accepteren en daarom doe ik, hoewel ik in de gevangenis zit, mee aan de verkiezingen”, schreef Lula recent in een opiniestuk in de New York Times. De kans dat Lula wordt uitgesloten van de verkiezingen is echter groot. Het kiestribunaal heeft tot 17 september om hierover te beslissen. Volgens de wet mag een veroordeelde kandidaat niet mee doen aan de verkiezingen.

Lula, een oud-vakbondsleider van arme komaf, is zeer geliefd maar wordt ook diep gehaat. Vooral de conservatieve rechtse elite ziet niets in hem, terwijl zijn aanhangers hem als redder zien. Onder Lula’s bewind groeide de Braziliaanse economie jaarlijks met 7,5 procent en lukt het 40 miljoen Brazilianen uit de ergste armoede te klimmen. Vanuit de gevangenis kan Lula moeilijk campagne voeren, hij kan niet meedoen aan verkiezingsdebatten of interviews geven. Als vicepresidentskandidaat heeft zijn partij Fernando Haddad (55) aangesteld, de voormalige burgemeester van São Paulo en oud-minister van Onderwijs. Haddad, die populariteit won door São Paulo, de grootste stad van Brazilië, om te vormen tot een veiligere en economisch sterke metropool, wordt presidentskandidaat als Lula officieel wordt uitgesloten van deelname. Tot die tijd zal hij voor Lula campagne voeren. Sinds Haddads naam op de lijst van de Arbeiderspartij staat stijgt hij in de peilingen.

Jair Bolsonaro, (PSL, rechts)

Populistische ex-militair (circa 20 procent)

De extreem-rechtse en populistische oud-legerkapitein Jair Bolsonaro maakt de grootste kans om president te worden als Lula wordt uitgesloten van deelname. Bolsonaro (63) is berucht om zijn vrouwonvriendelijke, racistische en homofobe uitlatingen. Een man die de wapenwetgeving wil versoepelen en de militaire dictatuur ophemelt. Media omschrijven hem als mix van de Amerikaanse president Donald Trump en diens Filippijnse collega Rodrigo Duterte.

Bolsonaro is een van de weinige politici die tot nu toe niet in verband zijn gebracht met corruptiezaak Lava Jato. Hij is de favoriet van de rechtse elite en middenklasse die al tijden roepen om een militaire coup in Brazilië.

Hoewel Bolsonaro al jaren parlementslid is, stelt hij zich op als een ‘outsider’, van buiten de gevestigde politiek. „Dat past bij zijn populistische agenda en hij trekt hiermee ook veel jonge kiezers die in hem een nieuwe, sterke leider zien. Zij hebben bovendien de militaire dictatuur niet meegemaakt”, legt politicoloog Ismael uit. Dat Bolsonaro een generaal als zijn vicepresidentskandidaat koos, is dan ook geen toeval. Deze generaal Antonio Hamilton Mourao baarde opzien met zijn eerste speech. „Brazilianen hebben de luiheid overgenomen van hun indiaanse voorouders en de onbetrouwbaarheid van hun Afrikaanse voorouders”, zei de generaal die zelf van Amazone-indianen afstamt.

Marina Silva (REDE, midden)

Zwarte, gelovige milieu-activiste (8 procent)

Naast Lula en Bolsanoro is er nog een tiental kandidaten, van wie Marina Silva (60) voor de derde keer een gooi doet naar het presidentschap. Marina, al jaren de enige gekleurde kandidaat, komt uit het Amazonegebied en groeide op in een straatarm gezin van rubbertappers. Tot haar 16de was ze analfabeet. In de regering van Lula was ze minister van milieu daarna begon ze haar eigen partij. Ze is evangelisch christen, conservatief en tegenstander van abortus.

Lees ook dit portret van Marina Silva (uit 2014)

Correctie (16-8-2018): In een eerdere versie van dit stuk stond dat generaal Antonio Hamilton Mourao eerder dit jaar suggereerde dat het leger zou ingrijpen als Lula op vrije voet kwam. Dat klopt niet en dat is aangepast.