Onze groene energie verwoest elders de natuur

Vanuit de helikopter is het contrast tussen de kale, lichtbruine vlaktes en de knalgroene heuvels náást de mijnen groot. De sporen van graafmachines op de heuveltoppen zijn diep, her en der liggen grote plassen bruin water. Een rivier die vanaf een heuveltop naar beneden loopt, is bijna helemaal drooggevallen. In dit gebied in het noorden van de Filippijnen halen vier grote mijnbedrijven nikkel uit de grond.

Eenmaal beneden vertelt Herman Manol, die in de buurt van de mijnen woont, dat die rivier „biologisch dood” is. Vroeger visten ze erin en gebruikten ze het water als drinkwater. Dat gaat niet meer, het is te erg vervuild. „Onze vissers moeten steeds verder de zee op om nog vis te kunnen vangen en het aantal vissoorten neemt af. De overheid doet niets voor ons.”

Herman Manol, met bril, baard en petje, vertelt zijn verhaal aan een bijzonder gezelschap. Tien gasten zijn speciaal uit Madagaskar naar de Filippijnen gekomen om te zien hoe de mijnbouw hier werkt. De kale troosteloosheid die ze net vanuit de helikopter hebben gezien, heeft indruk gemaakt. „Bedankt dat jullie je hier niet voor schamen en dit aan ons hebben laten zien”, zegt Jeannie Raharimampionona, zij werkt bij een natuurorganisatie in Madagaskar.

Explosieve toename

De bedoeling van het bezoek is dat de Malagassiërs leren van de explosieve groei in de mijnbouwsector in de Filippijnen. Maar voor de gasten is het op zich al bijzonder om zo ver weg te zijn, meer dan dertig uur reizen van huis. Bij de kennismaking zegt één van hen: „We zijn onder de indruk van alle elektriciteit hier in Manila. Overal licht en airconditioning!”

In de Filippijnen nam de afgelopen vijftien jaar de mijnbouw explosief toe. Er kwamen tientallen grote mijnen bij, vaak zonder inspraak van inwoners en met een aanzienlijke schade aan de natuur. Eén van de gasten uit Madagaskar concludeert halverwege het bezoek: als het er in de Filippijnen, in vergelijking met Madagaskar een redelijk ontwikkeld land, zó aan toe gaat, dan is hun eiland helemaal niet klaar voor grootschalige mijnbouw.

Precies voor dit soort inzichten heeft de Nederlandse afdeling van IUCN, een internationaal samenwerkingsverband van milieuorganisaties, het bezoek geregeld. Madagaskar, een eiland dat bekend staat om een unieke biodiversiteit, is tegenwoordig voor mijnbouwbedrijven een aantrekkelijke bestemming. „Het land zit stampvol mineralen en de vraag naar grondstoffen neemt alleen maar toe”, vertelt Mark van der Wal, hij is adviseur ecosystemen bij IUCN Nederland.

Voor ‘schone’ energie zijn meer mineralen nodig dan voor fossiele energie

Sinds 2015 zijn al bijna 200 exploitatievergunningen voor mijnbouw afgegeven in Madagaskar en zijn er nog veel méér in aanvraag: rond de 1.700. Vaak gaat het om grond die in beschermd natuurgebied ligt, of aan de randen daarvan. Mijnbouw is per definitie niet duurzaam, zegt Mark van der Wal, omdat de mineralen die bedrijven uit de grond halen uiteindelijk op raken. „Maar je kunt het wel zo verantwoordelijk mogelijk aanpakken. In Madagaskar is het risico nu groot dat dat niet gebeurt.”

Waarom bemoeit een Nederlandse club zich hiermee? De overgang naar groene energie in westerse landen is er mede oorzaak van dat de vraag naar grondstoffen wereldwijd stijgt. Voor de productie van windmolens, zonnepanelen en batterijen om die energie in op te slaan, zijn nikkel, kobalt en een rijtje andere mineralen nodig: precies de grondstoffen die in Madagaskar ruim voorhanden zijn.

De mijnbouwketen is bijzonder ondoorzichtig. De nieuwe Responsible Mining Index, gesponsord door het ministerie van Buitenlandse Zaken, moet het zicht erop verbeteren. Lees ook: Waar komt dat mineraal echt vandaan?

Schone energie kan ook vies zijn

De Wereldbank toonde vorig jaar in onderzoek aan dat voor ‘schone’ energie meer mineralen nodig zijn dan bij gebruik van fossiele energie. Als landen serieus actie ondernemen om te voldoen aan de klimaatafspraken van Parijs, verwachten zij dat de vraag naar mineralen die nodig zijn voor bijvoorbeeld windmolens, wel met 150 tot 250 procent zou kunnen stijgen ten opzichte van nu.

Voor grondstoffen die in zonnepanelen en accu’s zitten, liggen die groeiverwachtingen nog hoger. „Dus als bedrijven en de overheid in Nederland kritisch naar onze ecologische voetafdruk willen kijken, moeten ze de mijnbouw daarbij betrekken”, zegt Van der Wal.

In een vergaderzaaltje in Manila vertelt Gina Lopez hartstochtelijk aan de Malagassiërs dat ze maar beter helemaal van mijnbouw kunnen afzien. „Het maakt de rijke mensen alleen maar rijker en vernietigt het drinkwater van de armen.” Milieuactiviste Lopez was driekwart jaar minister van Milieu en in die tijd heeft ze de mijnbouw in de Filippijnen fanatiek aangepakt. Ze sloot tientallen mijnen en liet allerlei onderzoeken doen naar schendingen van rechten van omwonenden.

Hieronder is één van de clips die Gina Lopez liet maken in haar tijd als minister:

Geen wonder dat het Filippijnse Congres vorig jaar weigerde om Gina Lopez’ positie als minister te bevestigen. Veel politici hebben zelf ook geld in de mijnbouw geïnvesteerd. Mensen vragen haar vaak waarom ze zo onbezonnen te werk ging, zegt Lopez. Ze had toch niet verwacht dat de politiek met haar benoeming zou instemmen, zegt ze. „Dus dit was mijn kans. Ik moest zoveel mogelijk doen in de korte tijd die ik had.”

Lees verder over de strijd tegen de mijnbouwsector van Regina Lopez: Filippijnen verbieden nieuwe mijnbouw als ‘gift van liefde’

Gina Lopez weet niet precies waar Madagaskar ligt, tot hilariteit van iedereen in het zaaltje. „Is het een mooi eiland? Hebben jullie een hogere biodiversiteit dan wij? Echt waar? Oh my god, we moeten er een keer heen.”

Unique selling point

Lopez legt uit hoe zij heeft geprobeerd om het debat over mijnbouw feitelijker te maken. Ze heeft van meerdere gebieden in het land een kosten-batenanalyse laten uitvoeren waarin allerlei factoren zijn meegenomen: werkgelegenheid, kosten voor gezondheidszorg, de waarde van de grond, de biodiversiteit en ecotoerisme. In al haar voorbeelden pakken de kosten van mijnbouw op de lange termijn veel hoger uit dan de opbrengsten.

Dus, zegt Lopez, als Madagaskar net zo mooi is als de Filippijnen, dan kunnen ze zich beter op toerisme richten. „Maak van jullie biodiversiteit je unique selling point. Waarom zou je al dat moois de nek omdraaien voor nikkel of wat dan ook? Doe het niet, koester jullie gift van moeder natuur.”

Was het maar zo gemakkelijk, zegt Ndranto Razakamanarina, hij is voorzitter van milieuorganisatie AVG in Madagaskar. Clubs zoals de zijne krijgen maar moeilijk toegang tot de politiek, zegt hij, en het maatschappelijk middenveld is nog matig ontwikkeld. „De president luistert niet naar ons, maar naar de maffia die hem aan de macht heeft geholpen.”

Gemeenschappelijke deler

Het ontbreekt hun regering aan een langetermijnvisie over de mijnbouw, zegt Razakamanarina, ze zien alleen de economische groei die de sector oplevert. Hij maakt een vlugge schets van Madagaskar in zijn notitieblok en zet overal puntjes: dat zijn de ongeveer 700.000 kleinschalige mijnen op het eiland. Madagaskar staat in de toptien van armste landen ter wereld en veel inwoners proberen te profiteren van de rijkdom aan grondstoffen, denk aan goud en edelstenen. Meestal gebeurt dat illegaal, ze hebben geen andere manier om geld te verdienen.

Met grootschalige mijnen heeft Madagaskar nog weinig ervaring. Het Australische mijnbouwbedrijf Rio Tinto exploiteert er ilmeniet en zirkoon. Alleen deden zij eerst jarenlang onderzoek voordat ze begonnen, vertelt de vertegenwoordiger van het bedrijf die ook mee is naar de Filippijnen. „Wij waren destijds de eersten en we waren een beetje bang of het goed zou gaan. We pakten het totaal anders aan dan wat nu gebeurt.” De nieuwkomers, vooral uit China, gaan veel sneller en doen niet aan het monitoren van de effecten.

Al gauw komen de Filipino’s en hun gasten achter een gemeenschappelijke deler in hun landen: corruptie. In Madagaskar geldt officieel al sinds 2011 een stop op de afgifte van mijnbouwvergunningen, maar onderhands weten ondernemers die toch bij de overheid te kopen. En in de Filippijnen is sprake van corruptie en omkoping rond het handhaven van milieuregels in de mijnen. Alleen in welk land de corruptie groter is? Daar komen ze niet uit, allebei denken ze dat hún land het ergst is.

Correctie 8/8/2018: In een eerdere versie van dit stuk chromium waar het chroom moest zijn.