Avocado-boeren zijn de bendes in Mexico de baas

Aan een driesprong tussen groene avocadogaarden zitten vijf mannen verveeld rond een uitgedoofd kampvuur. Om hen heen slingeren blikjes, sigarettenpeuken en maaltijddozen. Op een oude tv draait een nog oudere film. Binnen in hun stenen wachtpost, uitgerust met smalle schietgaten in de dikke muren en een uitkijktoren op het dak, staan zware automatische wapens binnen handbereik. Twee AR-15’s en een cuerno de chivo, de Mexicaanse koosnaam voor een kalasjnikov.

De avocadoboeren Silván, Margarito, Jaime, Antón en Ifraín draaien vandaag hun dienst als autodefensa. Ze zijn de zelfverdedigers van Tancítaro, een gemeente in de arme zuidelijke deelstaat Michoacán. Hun barricade ligt aan de rand van de gemeentegrens, verderop begint La Tierra Caliente. In die door criminele groepen gedomineerde streek laait het geweld – zoals op veel plekken in Mexico – al jaren hoog op. „Ik ga daar zeker niet heen”, zegt een van hen. „Ik wil niet gevierendeeld in vuilniszakken terugkomen.”

Nu Mexico zondag naar de stembus gaat voor presidentsverkiezingen, zijn onveiligheid en corruptie voor veel kiezers de belangrijkste thema’s. Het geweld is de afgelopen jaren volledig uit de hand gelopen. Daarvoor zijn drugskartels en andere bendes verantwoordelijk. Maar ook politici, politie en leger, die op grote schaal zijn geïnfiltreerd en omgekocht door criminelen. Afgelopen maand bereikte het aantal moorden een nieuw hoogtepunt: 2.890 mensen werden met geweld omgebracht in de maand mei, ofwel 93 per dag. Wie zondag ook tot president wordt gekozen, hem wacht een herculestaak om het geweld weer enigszins onder controle te brengen.

Een wachtpost van Autodefensa. Foto Merijn de Waal

Oase van rust

Ook Tancítaro werd jarenlang geplaagd door ontvoeringen, afpersingen en moordpartijen. Totdat burgers dit vijf jaar geleden zo zat waren, dat ze in opstand kwamen en zelf de wapens opnamen. Ze joegen zowel de drugskartels als de politie en het leger hun gemeente uit. Daarbij gingen de vrouwen voorop, omdat die – in ieder geval door de militairen – minder snel gedood zouden worden.

Een eigen civiele politie bewaakt nu de orde. De 86 agenten zijn allen lokale inwoners, voorgedragen vanuit de gemeenschap. „Alleen zo kunnen we voorkomen dat ook dit korps geïnfiltreerd wordt”, legt politiechef Hugo Sánchez uit op zijn kantoor. „Bijna overal in Mexico ziet men de politie als vijand. Wij zijn er voor de bevolking. En ja, het is vreemd dat we daarmee een uitzondering zijn in Mexico.”

De burgerpolitie wordt ondersteund door de vrijwilligers van de autodefensas, die circa zeventig wachtposten bemannen, vooral aan de randen van de gemeente. In de gemeenschap circuleren ongeveer vierduizend radio’s. Zo kan snel alarm geslagen worden. „Binnen een uur kunnen we driehonderd pick-ups vol gewapende burgers mobiliseren”, stelt Sánchez, die hiervoor chauffeur op een geldtransportwagen was.

Het schrikt de criminele bendes zeer effectief af: Tancítaro is een oase van rust in de woelige regio. Ook als het al uren donker is, zijn winkels nog open en lopen jonge vrouwen alleen over straat. Op een zondagavond rond half 11 staat een rij wachtenden bij het tacorestaurant aan het centrale plein. Kinderen voetballen tussen de zuilengalerij.

Dat was voor de opstand wel anders, vertelt Gerardo Mora, een jonge gemeente-ambtenaar. „Tijdens de jaren van het geweld, bleef iedereen zodra het begon te schemeren binnen. En zelfs in je eigen huis was je niet veilig. Bijna elke nacht, zo rond 2 of 3 uur, vielen de criminelen huizen binnen om mensen mee te nemen. ’s Ochtends belde je met elkaar om te horen wie nu weer was ontvoerd.”

De criminelen kwamen af op het ‘groene goud’. De streek draait volledig om de avocadoteelt, elke dag voert het stadje gemiddeld een miljoen stuks uit. Boven de toegangsweg hangt een bord met ‘officiële wereldhoofdstad van de avocado’, rotondes van het stadje zijn getooid met standbeelden van de vrucht. In april haalden dorpelingen het Guinness Book of Records door bijna vierduizend kilo guacamole te maken.

Bijna iedereen heeft wel een paar avocadobomen. De bendes hieven hierop een ‘oorlogsbelasting’: voor elke hectare gaard moesten inwoners maandelijks duizend peso (circa 50 euro) ophoesten. Wie niet betaalde, riskeerde ontvoering of de dood. Langs de kant van de toegangsweg staan daarom ook op rechte stukken overal herdenkingskruizen. Niet voor verkeersdoden, maar moordslachtoffers. Ruim 600 inwoners gelden als ‘verdwenen’.

„Het was hier een spookdorp. Mensen vluchtten massaal weg, naar de grote stad, sommigen zelfs naar de VS. En wie achterbleef, durfde zelfs niet uit zijn raam te kijken”, zegt Ramiro Sánchez, in het gehucht Agaucate Sur. Hij zit onder een banier met daarop de namen van de 28 dorpelingen die vermist worden – op een gemeenschap van 200 inwoners. „De bende die hier neerstreek nam alles af wat we produceerden. Ze misbruikten onze vrouwen en dochters. Ze maakten ons tot hun slaven.”

Ook nu dragen de inwoners en bedrijven geld af, aan de eigen politiemacht en de autodefensas. Romualdo Bucio, die een boomgaard van 17 hectare heeft, doet het graag. „Ik betaal liever een klein beetje aan mijn eigen mensen dan dat ik maandelijks wordt afgeperst. Wij zoeken met niemand ruzie maar verdedigen ons huis. En niemand doet dat beter dan de mensen zelf.”

Autodefensa, de zelfverdedigers van Tancítaro, een gemeente in de arme zuidelijke deelstaat Michoacán. Foto Merijn de Waal.

Bloedige campagne

De linkse presidentskandidaat Andrés Manuel López Obrador (64), die ruim aan kop gaat in de peilingen, stelt een preventieve aanpak voor van het geweld. De inzet van het leger heeft tot meer doden en mensenrechtenschendingen geleid. Hij zegt dat „geweld niet met nog meer geweld opgelost kan worden” en overweegt ‘amnestie’ voor de kartels. Zijn ruime voorsprong dankt hij ook aan zijn scherpe kritiek op de wijdverbreide corruptie bij andere partijen, die van de zittende president voorop.

Mexico kiest zondag niet alleen een nieuwe president, senaat, congres en gouverneurs, maar ook regionale volksvertegenwoordigers, burgemeesters en gemeenteraden. Vooral op dit laagste niveau verloopt de campagne uiterst bloedig. In totaal zijn sinds de voorcampagnes ruim 120 kandidaten vermoord. De campagne is het moment voor criminelen om te bepalen op wie zij hun geld zetten. En, wanneer een kandidaat zich niet laat omkopen, om hem te vermoorden. Of om politici sowieso te vermoorden, want een moord bestellen kost minder dan steekpenningen betalen.

Verkiezingsbijeenkomsten trekken soms weinig mensen, als politici al op een podium durven te gaan staan. In Michoacán werden alleen al deze maand vier politici vermoord. In een stadje in de staat werd daarna het volledige politiekorps vastgezet op verdenking dat de korpschef betrokken was.

In Tancítaro voeren politici dezer dagen echter openlijk campagne. En het belangrijkste thema is daarbij, naast boskap, hoe de veiligheid behouden kan worden. De federale regering en die van Michoacán zijn niet happig op autodefensas. De afgelopen jaren hebben ze soortgelijke groepen in andere delen van de deelstaat weer onder centraal gezag weten te brengen en zo feitelijk ontmanteld.

In Tancítaro is de opstand onder druk van de hogere overheden inmiddels wel verwaterd. De burgermacht heette aanvankelijk wel het avocadoleger. Dit omdat ze militairgroene uniformen hadden en betaald werden door telers, grote pakbedrijven en de machtige lokale ‘Raad voor Groentehygiëne’. De agenten moesten hun groene uniformen recent inruilen voor donkerblauwe. Ook laten ze agenten van de deelstaatpolitie toe, al vallen ook die onder de burgermeester. In ruil hiervoor wordt gedoogd dat de autodefensas zware wapens voeren.

Een avocadoboer. Foto Brett Gundlock/Hollandse Hoogte

Spiegelpaleis

Irán López, burgemeesterskandidaat voor de centrumlinkse PRD, wil dat er meer burgerwachten komen. En dat het model uitgebreid wordt naar naburige gemeenten. Over López gaan in het stadje geruchten, verspreid via sociale media, dat zijn campagne geïnfiltreerd zou zijn door criminelen. Hijzelf ontkent dit en spreekt van laster van politieke tegenstanders. „Ze proberen ons zwart te maken, zoals de regering de autodefensas probeert af te schilderen als delinquenten.”

Het illustreert in welk spiegelpaleis de Mexicaanse kiezer zondag zijn stem moet uitbrengen. Welke politicus is schoon, wie niet? Welke geruchten zijn waar, wat is propaganda van de tegenpartij?

In Tancítaro valt op dat twee van de vier grote partijen een vrouw als lijsttrekker hebben – geen vanzelfsprekendheid in het conservatieve Mexico. Een van de vrouwelijke kandidaten is Araceli Solórzano, een middelbareschooldocente die uitkomt voor de centrum-rechtse PAN. „Natuurlijk zijn niet alle vrouwen schoon en niet alle mannen corrupt. Op elke regel zijn uitzonderingen, maar vrouwen worden wel meer vertrouwd.”

De streek komt sinds de opstand tot bloei, vertellen inwoners. Mensen durven te investeren in een extra verdieping of een betere auto, niet langer bevreesd kwetsbaar te worden voor afpersingen.

Wat ook tot bloei komt, is de macht van de burgers. Kleine telers wisten bij de grote inpakbedrijven een veel hogere kiloprijs te bedingen. Er werd weerstand geboden aan een herbebossingstaks die de deelstaat oplegt. De dorpelingen vertrouwen die niet. Het is juist de deelstaat zelf die, onder het mom van een plaag, gezonde pijnbomen velt, klagen ze.

Volgens politiechef Sánchez is dit ook de werkelijke reden dat de hogere machten niet blij zijn met de burgermilitie. „Veel politici zien liever dat burgers bang zijn. Bang voor de kartels, bang voor de politie. Dan kunnen zij in verkiezingstijd namelijk beloven met harde hand orde op zaken te stellen, terwijl ze in werkelijkheid met de criminelen samenspannen. Zo verandert er nooit wat.”

Lees ook over de Mexicaanse verkiezingen: Krijgt Trump een buurman die op hem lijkt?