Grunberg jongleert met rol slachtoffer in eerste #MeToo-toneelstuk

„Wij zijn hier bijeen omdat ik niet langer kan zwijgen”: met deze woorden opent de Journaliste het toneelstuk De Tweede Wereldoorlog eindigt vandaag van Arnon Grunberg, geschreven op verzoek van Theater Na de Dam. Gisteravond om 21.00 uur, na de Dodenherdenking, speelden elf gezelschappen het stuk in de vorm van een theatrale lezing.

Het Noord Nederlands Toneel in Groningen koos de kantine in hun theater de Machinefabriek als locatie, Toneelgroep Maastricht het Stadhuis. De schrijver zelf was aanwezig bij de uitvoering door Toneelgroep Amsterdam in een nagenoeg uitverkochte Rabozaal in de Amsterdamse Stadsschouwburg, geregisseerd door Olivier Diepenhorst.

De acteurs treden op tussen een grote verzameling lege stoelen, die de oorlogsslachtoffers verbeelden die een leegte nalaten. Uitgerekend op deze dag klaagt de Journaliste een joodse kunstenaar aan, De Grote Herdenker. Tijdens een interview dat zij hem twintig jaar geleden afnam, sprak hij over Auschwitz en Theresienstadt, en onderwijl betastte hij haar. Het is een indringende combinatie die Grunberg presenteert: de #MeToo-affaire en oorlogsleed.

Maria Kraakman als Journaliste begint kwetsbaar, met trillende lip, aan haar aanklacht. Haar Moeder, met ingehouden cynisme vertolkt door Frieda Pittoors, is de eerste die haar afvalt: altijd al een moeilijk kind geweest. Bovendien heeft ze de man vast verleid, zoals ze zich kleedt. De Herdenker zelf, Hans Kesting, betoont zich onaantastbaar en oppermachtig.

De titel De Tweede Wereldoorlog eindigt vandaag klinkt optimistisch, en als toeschouwer zou je ook willen dat de oorlog al lang geëindigd is. Maar Grunberg trekt de lijn door tot op heden. Hij onttroont de „grensoverschrijdende Herdenker” wegens seksueel wangedrag. Vertwijfeld vraagt de Journaliste zich af of zij het recht heeft zijn hand weg te duwen van haar panty. Zij is de verliezer in deze allesbehalve optimistische tragikomedie, zoals Grunberg het noemt. Tot haar schrik ontdekt de Journaliste dat de geïnterviewde niet geïnteresseerd is in het verleden – immers de reden dat ze naar hem is toegegaan – maar in het heden „dat de gedaante had aangenomen van mijn linkerbeen”. Zo jongleert Grunberg met de rol van slachtoffer die zelf een dader wordt, en plaatst hij het einde van de oorlog in een wrang perspectief.

Nacht Na de Dam

Eerder in deze week van herdenken was in de Amsterdamse synagoge Uilenburgersjoel de solovoorstelling Primo te zien, gespeeld door acteur Jacob Olesen naar de getuigenis Is dit een mens (1947) van de joods-Italiaanse schrijver Primo Levi, overlevende van Auschwitz. De speelstijl van Olesen is explosief en heftig: hij draagt een grauw jak en toont een felle, ingehouden woede, waarmee hij de Duitsers aanklaagt. Het decor verbeeldt houten planken, als de omheining van een kamp. Zijn versie geeft de toeschouwer een verstikkende ervaring, alsof de verschrikkingen van toen nog steeds dichtbij zijn.

Zoals de Herdenker in Grunbergs stuk zijn daad jegens de Journaliste ontkent, zo betoogt Levi op visionaire wijze dat de kampbeulen altijd hun daden zullen verzwijgen, ontkennen en verdraaien. Zij ontnamen Joden hun identiteit, gaven hen een nummer en „keken dwars door ons heen”, zoals Levi beschrijft.

Ook de voorstelling Westerbork Serenade van acteur Edwin de Vries is een vorm van herdenken, maar dan als respectvolle, persoonlijke herinnering: zijn vader, acteur Rob de Vries, verrichtte een heldendaad door een joods meisje uit Westerbork te bevrijden.

Na Theater Na de Dam is er traditiegetrouw de Nacht Na de Dam op het podium van de grote zaal van de Amsterdamse Stadsschouwburg, live uitgezonden op tv. Presentator Eric Corton ontvangt gasten die eerder elders in de stad optraden. Hij toont zich opgelucht dat de twee minuten stilte op de Dam in stilte zijn verlopen, „alleen de vleugels van de duiven waren te horen”.

Gedichten van Remco Campert en Leo Vroman klinken, gelezen door Huub Stapel en Malou Gorter. Brainpower zingt met ruige gitaarbegeleiding het lied: „Wees nog even stil/ Wees nog even stil zoals nu”.

Ook de acteurs van De Tweede Wereldoorlog eindigt vandaag komen even op het podium. Maria Kraakman als de Journaliste zegt opnieuw haar eerste, indringende woorden „dat ze niet langer kan zwijgen”. Met haar openhartigheid en aanklacht doet ze iets wat misschien nooit eerder is gedaan: ze weigert iemands oorlogsverleden als excuus te aanvaarden voor zijn onrechtmatige handelingen in het heden, jegens haar, als betrekkelijk weerloze vrouw. Hiermee is voor haar de verre wereldoorlog voor altijd verbonden met een machteloos makende, onthutsende ervaring uit haar eigen leven.