Onheilsprofeet Harari houdt de moed erin

Ooit was Yuval Noah Harari gewoon hoogleraar middeleeuwse geschiedenis. Maar nu lopen mensen als Bill Gates, Barack Obama en Mark Zuckerberg weg met zijn werk. Het wereldwijde succes van zijn boeken Sapiens en Homo Deus geeft de tengere geleerde ineens gemakkelijk toegang tot wereldleiders en CEO’s. En één ding is de hoogleraar van de Hebrew University (Jeruzalem) opgevallen in die nieuwe wereld, zo vertelde hij vorige week tijdens een gesprek op de bovenste verdieping van een Amsterdams hotel: „Ook mensen in die hoge regionen begrijpen niet echt veel van de wereld. Wereldleiders kennen geen geheimen over het leven die gewone mensen niet kennen. Hooguit weten ze iets over het Israëlische atoomprogramma dat ik niet weet.”

En gemakkelijker zullen onze leiders de waarheid ook niet leren, aldus Harari. „In feite zijn ze slechter af dan wij om de wereld te begrijpen, omdat ze meestal geen tijd hebben om na te denken. En het is voor hen erg moeilijk te vertrouwen op wat mensen hen vertellen. Iedereen wil iets van ze. Alsof ze midden in een zwart gat zitten dat alles om hen heen vervormt. Macht verplettert de waarheid, dát heb ik daar gezien.”

Harari is in Nederland voor twee besloten bijeenkomsten met topmanagers. Hij spreekt sinds het succes van zijn boeken wereldwijd wel vaker voor grote zalen met invloedrijke mensen. „Ik maak ongeveer 200 vluchten per jaar”, zegt hij enigszins gelaten. Harari oogt rustig, draagt een casual broek en sportschoenen. Vriendelijk en beleefd biedt hij iets te drinken aan.

Het hoort er allemaal bij, sinds hij doorbrak met boeken over verleden en toekomst van de mensheid. Daarin beschrijft hij krachtig de evolutie en geschiedenis van de mens. In Sapiens (2014) ging het over hoe de mensheid culturen, beschavingen, naties en bedrijven opbouwde door het uitzonderlijke vermogen om in gezamenlijke ideeën en concepten te geloven, of ze nou waar zijn of niet.

En in Homo Deus (2016) schetst Harari hoe de recente vooruitgang in kunstmatige intelligentie en biotechnologie het menselijk leven totaal zal veranderen, in de komende 200 jaar. Verlies van autonomie door perfecte surveillance en beïnvloeding door algoritmen, én splitsing van de mensheid in een genetisch verbeterde elite en een onbelangrijke, economisch overbodig geworden massa – dat zijn Harari’s belangrijkste waarschuwingen. Ons nu 200 jaar oude humanistische wereldbeeld van vrijheid en gelijkheid zal er waarschijnlijk bij ten onder gaan, zo beredeneert hij. In augustus verschijnt een nieuw boek: ‘21 lessen voor de 21ste eeuw’. „Dat gaat dus over het heden”, zegt Harari met een knipoog.

U spreekt toch vooral over de toekomst van de mensheid. Hoe relevant is dan uw achtergrond als mediëvist nog?

„Ik denk dat de Middeleeuwen iedere dag relevanter worden. De moderne tijd loopt ten einde, er komt iets nieuws aan. We zullen niet het feodalisme terugkrijgen, maar de Middeleeuwen tonen wel hoe het is om niet modern te zijn. Neem de politiek. Het moderne politieke ideaal is de wereld in natiestaten te verdelen, scherp afgebakend maar intern helemaal homogeen: zelfde taal, zelfde geld, alles. In de Middeleeuwen was dat totaal anders. Grenzen tussen koninkrijken stelden weinig voor en juist binnen zo’n koninkrijk waren veel onderverdelingen, zelfs op het niveau van een enkele stad. Voor alle groepen golden aparte wetten: monniken, boeren, edellieden, joden. Het moderne ideaal van gelijkheid voor de wet klinkt idioot in middeleeuwse oren.

„Naar die situatie gaan we weer terug: grenzen worden minder belangrijk, de interne verdelingen worden groter. Kijk naar leden van de wereld-elite. Als ze in Amsterdam leven hebben ze meer gemeen met hun peers in Shanghai. Die mensen zijn nauwer met elkaar verbonden dan met iemand die een kilometer verderop woont. Het hele idee van een nationale gemeenschap valt uit elkaar.”

Wij dachten juist dat we een opleving van het nationalisme meemaakten.

„Oké, maar dat nationalisme is zwak als je het vergelijkt met een eeuw geleden, toen Europeanen elkaar met miljoenen tegelijk uitmoordden uit nationale naijver. Kijk nu naar de Brexit, het Schotse referendum, Catalonië: wat ontzettend vreedzaam! Ja, in de Brexitcampagne is één persoon vermoord door een extremist. Maar als je een paar honderd jaar geleden Schotland los wilde maken van Groot-Brittannië kostte je dat een enorme oorlog en brandende steden. Nu ga je gewoon stemmen. Er is Schots nationalisme, maar niemand lijkt bereid er voor te doden of gedood te worden. Dat is een bewijs van humanistische beschaving, maar niet van nationalisme. Ik denk dat er meer mensen bereid zijn om gedood te worden voor Manchester United dan voor de onafhankelijkheid van Schotland of Vlaanderen.”

Maar met Trump lijkt het Amerikaanse nationalisme toch groter dan ooit?

„Ik weet niet wat hij volgende week gaat doen, maar als het gaat om Amerikaans nationalisme en imperialisme zijn z’n ideeën niets vergeleken met twee eeuwen geleden. Hij zal bijvoorbeeld nooit, zoals in 1846 gebeurde, Mexico binnenvallen. Trump past wel in een wereldtrend waarin het politieke systeem geen visie meer op de toekomst heeft en daarom maar betekenis haalt uit nostalgische fantasieën over het verleden. Je ziet het ook bij Poetin, India met het hindoe-nationalisme, Turkije, IS en natuurlijk Israël.”

Is de wereldwijde wapenwedloop in AI en biotech, waarvoor u waarschuwt in Homo Deus, ooit te stoppen?

„Technologieën kunnen zowel zorgen voor centralisatie als decentralisatie van macht en middelen. De totalitaire regimes van de sovjets en de nazi’s profiteerden enorm van de nieuwe technologieën van de treinen, de radio, die werkten zeer centraliserend. Dat geldt ook voor artificial intelligence: hoe meer data, hoe meer macht. Maar toch wonnen de afgelopen eeuw liberale democratieën, omdat zij efficiënter waren met hun meer decentrale besluitvormingsprocessen, die veel meer innovatie mogelijk maakten. Een centraliserende technologie wint niet altijd.

„En je kunt natuurlijk gewoon regels maken. Ik geloof niet in technologisch determinisme, dat technologie alles bepaalt. We hebben bijvoorbeeld de technologie om een internationale markt in donororganen te creëren, met body-farms in arme landen, een enorme winstmogelijkheid. Toch bestaat dat niet, omdat het verboden is. En zelfs bij machtige wapens, zoals killerrobots, is strenge regulering mogelijk.”

Is meer regulering één van uw lessen voor de 21ste eeuw?

„Ja, in zekere zin. Dat boek gaat over heel veel verschillende onderwerpen hoor.”

Wat is dan uw simpelste oplossing voor een groot probleem?

„De simpelste!? Tja, die noem ik niet eens in mijn boek. Terrorisme is het makkelijkst op te lossen: door er veel minder aandacht aan te besteden. Terroristen kapen onze fantasie en dat vergroot het gevaar op absurde wijze uit. Terroristen doden een paar mensen en miljoenen mensen zijn bang hun leven te verliezen. Gewoon negeren. Daar heb je geen wereldregering voor nodig.”

En wat is uw advies voor afwending van de grootste gevaren uit Homo Deus: autonomieverlies en opsplitsing van de mensheid door AI en biotechnologie?

„Sommige van die dingen moet je niet afwachten. Zoals de ongelijkheid. Als de ongelijkheid in onze samenleving blijft groeien en als biotechnologie steeds meer manipulatie van ons lichaam en brein mogelijk gaat maken, dan kan dat inderdaad gaan leiden tot splitsing van onze soort. Economische ongelijkheid wordt dan biologische ongelijkheid.

„Waar we ook niet mee moet afwachten is onderwijs. Kinderen die nu naar school gaan zullen hopelijk nog leven aan het begin van de 22ste eeuw. Wat moet je hen nu leren voor die totaal andere wereld?”

Meer sociologie, of juist meer biologie en programmeren?

„Nee, nee. Het belangrijkste is geestelijk evenwicht en emotionele intelligentie. Hiermee kunnen de kinderen zichzelf later telkens opnieuw uitvinden in een heel veranderlijke wereld. Dadelijk moet je zelfs gaan kiezen wat voor lichaam je wilt en wat voor brein.”

Maar hoe onderwijs je dat?

„Dat is de grote vraag. Hoe leer je mensen veerkracht aan, zelfs in de omgang met hun eigen identiteit? Niemand weet het. Je kunt de kinderen vrijheid geven om alles zelf te ontdekken, maar ze hebben ook leiding nodig, een gids. In de Middeleeuwen bestond het flexibele meester-leerlingsysteem. In feite leerden jonge mensen aan de hand van hun meestertimmerman het hele leven kennen. Daar kunnen we nu niet naar terug, want wie kan nu nog zo’n meester zijn? Ik zie het als inspiratie. Toen was er nog niet de diepe kloof tussen school waarin alles opgedeeld is in stukjes, en het echte leven. Een moderne leraar gidst je niet door het leven, hij leert je alleen geschiedenis.”

Nou, laat de algoritmes dat dan doen.

„Dat zou best kunnen, een artificiële intelligentie die altijd bij je is: een persoonlijke digitale mentor die je enorm goed leert kennen en je begeleidt in een meester-leerling-verhouding. En helemaal op jou toegesneden, zonder nog eens 40 kinderen waar-ie aandacht voor moet hebben. Maar er zijn ook gevaren. Het zou gehackt kunnen worden door de Russen, terwijl het al je zwakheden en krachten kent. Dat geeft een macht die geen enkel onderwijssysteem ooit had. Het kent al je trucs. En het zou je helemaal kunnen misvormen. Het kan ook een instrument van een totalitair systeem worden.”

Waar is dan nog het onverwachte, het individuele? Wordt dit het einde van het humanisme met het individu centraal?

„Het humanisme moet sowieso veranderen. Dat is nu nog gebaseerd op de aanname dat er authenticiteit is van gevoelens. Die bestaat niet meer. Kijk naar al die verkiezingen die door Cambridge Analytica gemanipuleerd zijn. Verkiezingen gaan over gevoel, maar dat kan allemaal gemanipuleerd worden op een schaal die vroeger ondenkbaar was. Dat luisteren naar je gevoelens was leuk in de negentiende eeuw. Nu zeggen dat je naar je hart moet luisteren is echt een verkeerd advies. Want je hart kan nu best gekaapt zijn door Vladimir Poetin, die via allerlei algoritmes heel goed weet hoe hij bij jou op de angst- en haatknop moet drukken. Wanneer je dan naar je hart luistert, luister je in feite naar een vreemde macht.”

Vroeger was er toch ook propaganda?

„Ja, maar Hitler moest één radiospeech afvuren op vijftig miljoen Duitsers tegelijk. Daarom had hij ook een geheime politie nodig. Als je de boodschap individueel kunt afleveren, hoeft dat niet meer. Dan wordt je hart de geheime politie!”

Waarop kun je dan nog vertrouwen?

„We zullen veel meer moeite moeten doen om ons bewustzijn te begrijpen. Het oudste advies dat er bestaat: ken uzelve! Mensen zijn vooral zo makkelijk te manipuleren omdat ze zichzelf niet goed kennen. Ze vertrouwen op alles wat in hun geest omhoog plopt. Als we ons bewustzijn beter begrijpen wordt dat moeilijker. Als je je bewust bent van je haat en je angsten is het makkelijker om afstand te nemen van fake-news dat daarop wil inspelen.”

De meeste mensen verbinden juist hun gevoel van identiteit aan die gevoelens.

„Ja, dat is het probleem. Bij links en bij rechts. Linkse mensen kun je ook van alles wijsmaken over achterlijke religieuze mensen in Louisiana. Ze zijn zich niet bewust van hun eigen vooroordelen.”

Dus iedereen moet gaan denken als een wetenschapper?

„Ja, dat zou al helpen. Meditatie is ook een oplossing. Ikzelf investeer heel veel tijd in meditatie. Twee uur per dag, om mijn eigen geest en gevoelens te leren kennen. Het werkt. Maar het is erg moeilijk. Ik ga ook ieder jaar één of twee maanden naar een meditatie-retraite, zonder telefoon of computer. En niet praten. Ik praat de rest van het jaar zó veel! Ik heb die rust en helderheid nodig. Het moeilijkste is: je gaat dan heel veel dingen zien die je niet bevallen. Als je je ware zelf ziet is dat echt geen Disney-film!”